Nguyễn Hưng
Quốc
Về
phương diện ngôn ngữ, hình như trên cơ thể con người chỗ nào cũng thoang thoảng
mùi... các loài vật: thú vật, súc vật, côn trùng, chim cá, và cả các giống vật
chỉ có trong huyền thoại. Này nhé, đầu thì có đầu hổ, đầu trâu, đầu chó, đầu
rồng, đầu hươu, đầu rái cá, đầu voi, đầu rắn...; mặt thì có mặt chuột, mặt dơi,
mặt khỉ, mặt ngựa, mặt gà mái; mắt thì có mắt lươn, mắt cú vọ, mắt phượng, mắt
bồ câu, mắt nai, mắt ếch, mắt ốc bươu; mũi thì có mũi kéc, mũi trâu, mũi kỳ
lân; râu thì có râu hùm, râu dê hay râu cá trê; miệng thì có miệng hùm, miệng
cá ngao, miệng lằn (lưỡi mối); lưng thì có lưng ong, lưng tôm; chân thì có chân
voi, chân le, chân vịt; còn trong nội tạng thì nào là phổi bò, gan sứa, gan thỏ
hay gan cóc tía, nào là máu dê, ruột ngựa, dạ sói, lòng lang, v.v...
Sự
xuất hiện của tên gọi các loài động vật trong các từ ghép kể trên không cho
thấy quan niệm của người Việt Nam về con người nói chung mà chủ yếu cho thấy
cách nhìn của họ về các loài động vật ấy: trong quá trình ẩn dụ hoá, động vật
không còn là những con thú, những con vật cụ thể nữa mà đã trở thành những biểu
tượng, những đặc điểm chung nhất có thể chia sẻ được với loài người. Từ chức
năng định danh, chúng biến thành định tính. Sự chuyển hướng ấy không những làm
mở rộng ý nghĩa của các danh từ chỉ động vật mà còn làm chuyển cả từ loại của
chúng: từ danh từ biến thành tính từ, trạng từ hay động từ.
Ðiều
thú vị là mức độ chuyển nghĩa và chuyển từ loại ở mỗi loài vật rất khác nhau.
Không phải con thú nào được đặt nhiều tên cũng đều có khả năng chuyển nghĩa và
chuyển từ loại rộng rãi. Như cọp, chẳng hạn. Trong rất nhiều tên gọi khác nhau
của giống cọp, chỉ có hai tên hổ và hùm là được sử dụng như một hình dung từ,
chỉ sự dữ và độc, trong các từ ghép: rắn hổ, nhện hắc hổ hay nhện hùm, v.v…
Riêng chữ cọp, từ lâu, đã biến thành một ẩn dụ: cọp cái, chỉ những người đàn bà
hung hãn. “Cọp”, khi được dùng như một trạng từ, chỉ hành động xài bòn, lợi
dụng, thiếu sòng phẳng. Trong Việt Nam Tự Ðiển của Lê Văn Ðức và Lê
Ngọc Trụ, các ví dụ của chữ “cọp” này được nêu lên là: đi xe cọp, chơi cọp, hút
cọp, đọc báo cọp, coi hát cọp. Theo sự hiểu biết của tôi, hình như chỉ có nhóm
từ “đọc báo cọp” và “coi hát cọp” là phổ biến. Trong các trường hợp khác, hình
như người Việt Nam thường dùng chữ “chùa” hơn là “cọp”: ăn chùa, ở chùa, đi
chơi chùa, hút thuốc lá chùa, v.v… Hơn nữa, chữ “cọp” này hình như ra đời khá
muộn và chỉ thông dụng ở miền Nam:
hầu hết các từ điển xuất bản ở miền Bắc đều không có từ này. Trong Ðại Nam
quốc âm tự vị của Huỳnh Tịnh Của cũng chưa thấy có.
Kể
ra, quá trình chuyển nghĩa từ một cái gì độc dữ hay hung hãn (rắn hổ / cọp cái)
đến hình ảnh những kẻ xài bòn, chỉ thích đọc ké, đọc chùa, chứ không chịu mua
và trả tiền đàng hoàng rõ ràng là một chuyển biến thú vị, ở đó, uy thế và hào
quang của loài chúa tể sơn lâm dường như không còn nữa. Cọp bị truất ngôi.
Tương tự là trường hợp của con cò.
Trong ca dao Việt Nam,
con cò là một trong những con vật xuất hiện nhiều nhất, và nói chung, với nhiều
ưu ái nhất. Cò được xem là hình ảnh của những người dân quê thật thà, chất
phác, hay lam hay làm và chịu thương chịu khó, thỉnh thoảng, còn bị oan khuất
nữa. Trong lãnh vực ngôn ngữ, cò là một trong những chữ có khả năng chuyển
nghĩa rộng rãi và đa dạng nhất trong các từ chỉ động vật. Trước hết, cò có
nhiều loại: cò bợ, cò dang, cò đen, cò đĩa, cò độc, cò hương, cò lửa, cò ma, cò
ngà, cò trâu, cò quăm, v.v… Không phải cò nào cũng trắng nhưng dù sao màu trắng
cũng là màu chủ đạo của giống cò; do đó, cò trở thành từ đồng nghĩa với trắng.
Ở Nam Bộ, người ta gọi vịt trắng là vịt cò, chó trắng là chó cò, và trâu trắng
cũng là trâu cò… Hình ảnh mảnh mai và gầy guộc của cò thâm nhập vào hình ảnh
của con người với cổ cò và thân cò (nhớ hình ảnh bà vợ của Tú Xương: “Lặn lội
thân cò khi quãng vắng”). Hình ảnh có “cái cổ cong cong” và “cái cẳng cao cao”
ấy cũng trở thành tên gọi của một số vật dụng: chiếc bẫy cò ke và cái cò trong
các khẩu súng hiện đại. Ði lóm thóm, chúng ta nói: cò rò. Ðứng hay ngồi thu
mình lại, chúng ta nói: co ro, hẳn là biến âm của chữ cò rò vừa kể. Tính cần
cù, hiền lành và từ tốn của cò làm nảy ra các tính từ “cò con” và “cò rỉa” chỉ
những việc làm có quy mô nho nhỏ, lợi lộc nho nhỏ, với những tính toán và những
ước mơ nho nhỏ. Cò kè thì mang âm hưởng xấu hơn, không chừng do ảnh hưởng
của Truyện Kiều với hình ảnh của Mã Giám Sinh, nhất là lúc mua Thuý
Kiều “Cò kè bớt một thêm hai…” Dù sao, điều thấy rõ nhất là càng ngày chữ cò
càng nghiêng về những hình ảnh tiêu cực. Ở Việt Nam hiện nay, chữ cò được sử dụng
rất rộng rãi : cò đĩ điếm, cò bến xe, cò bệnh viện, cò nhà đất, cò thi cử, cò
lao động xuất khẩu, v.v… Ở đâu cò cũng ám chỉ những người mối lái, mánh mung,
chụp giật, chuyên làm những điều bất chính và bất hảo. Từ
hình ảnh những người lam lũ trong “cái cò đi đón cơn mưa” và những người chịu
oan khuất trong “không, không, tôi đứng trên bờ / mẹ con cái vạc đổ ngờ cho
tôi”, cò hiện đại lại là những kẻ đi lừa gạt người khác. Cũng là một thoái bộ.
Y như cọp.
Hình như trong tiếng Việt, và từ đó,
trong tâm thức người Việt, con heo chưa bao giờ là biểu tượng của cái gì tốt
đẹp cả. Nghĩ đến heo, người ta thường nghĩ đến thói tham ăn, lười biếng, dơ dáy
và ngu ngốc: lười như heo, dơ như heo, ngu như heo, v.v… Sau này, có lẽ do ảnh
hưởng của phương Tây, heo còn tồi tệ hơn nữa: nó trở thành biểu tượng của nhục
dục, thậm chí, dâm dục: con lợn lòng hay phim con heo, v.v…
Các con vật khác ít thay đổi hơn. Voi
và trâu được xem là biểu tượng của sự to lớn, dềnh dàng, do đó, chúng ta có sâu
voi, châu chấu voi, cá voi, chân voi... ruồi trâu, đỉa trâu, hổ trâu… Có thai
quá ngày mà không sinh được, người ta gọi là chửa trâu hay nghén trâu...
Ðể tả tính cách của con người, nói đến
rùa là nói đến sự chậm chạp; nói đến gấu là nói đến sự dữ dằn; nói đến cáo hay
rắn là nói đến những mưu mô thâm độc; nói đến ruột ngựa là nói đến sự ngay
thẳng nhưng nói đến tính ngựa thì lại nói đến sự dâm đãng ở phụ nữ, tương tự
như chữ dê xồm dành cho nam giới. Ngoài ra, một số tên động vật cũng trở thành
hình dung từ miêu tả một trạng thái nào đó của con người hay liên hệ đến con
người: bơi bướm, tin vịt, học vẹt, nảy đom đóm, ngủ gà (ngủ gật), chim chuột,
nhảy (lò) cò, v.v…
Liên quan đến việc chuyển nghĩa và
chuyển từ loại, có vài chữ thật thú vị. Như chữ khỉ, chẳng hạn.
Trong tiếng Việt có nhiều từ để chỉ
khỉ: hầu, khỉ, khởi, khẹc, khọn, tườu, nỡm, bú dù, đười ươi, vượn và
nghề. Mười một từ. Như vậy, số lượng từ vựng chỉ khỉ bằng, thậm chí, còn
nhiều hơn cọp và chó. Mà kể cũng có lý. Ngày xưa, ruộng đồng còn gần rừng núi,
khỉ hay xuất hiện phá hoa màu, do đó, người dân hay bị khỉ ám ảnh. Nghe kể,
người ta tin là khỉ có thể hiểu được tiếng người cho nên mỗi lần nhắc đến chúng,
nhất là để than thở hay oán trách, người ta thường gọi chệch tên chúng đi. Danh
sách tên gọi của khỉ, do đó, cứ dài ra mãi. Nhưng có điều lạ là, dù bị phá hoại
mùa màng, hình như người Việt Nam
không sợ và cũng không ghét khỉ lắm. Trong tiếng Việt, chữ khỉ chỉ gợi lên ấn
tượng về thói láu táu, phét lác, nghịch ngợm và phá phách. Những lời mắng liên
quan đến khỉ khá nhiều nhưng hầu hết đều có ý nghĩa khá nhẹ, có khi chỉ là mắng
yêu, và thường thì thoáng chút bỡn cợt: “Ðồ con tườu!”, “Ðồ con khẹc!”, “Ðồ nỡm!”,
“Ðồ bú dù!” hay “Ðồ khỉ gió!", “Ðồ khỉ đột, thấy mà ghét!", “Khỉ mốc,
đừng tưởng bở!", “Chẳng ra cái khỉ khô gì cả!", v.v... Những chữ như
khỉ cùi, khỉ độc, khỉ đột, khỉ gió, khỉ khô, khỉ mốc... nghe, thoạt tưởng nặng,
ngẫm lại, thấy cứ nhẹ thênh thênh.
Những con vật khác thì không có âm
hưởng nhẹ nhàng như thế. Ðồ cáo già, đồ rắn độc, đồ trâu bò, đồ đĩ ngựa,
đồ dê xồm, đồ sâu mọt, đồ mèo mả gà đồng, v.v... đều nặng nề. Nhưng nặng nhất
là những lời mắng có từ tố chó. Lời mắng với những con vật khác nhằm lên án một
khía cạnh nào đó trong tính cách của người bị mắng: hoặc quỷ quyệt, hoặc độc
ác, hoặc ngu xuẩn, hoặc dâm đãng, v.v... Còn lời mắng có từ tố chó, từ “chó”
đến “chó má”, “chó chết”, ‘chó ghẻ”... đều nhằm phủ nhận toàn bộ tư cách làm
người của người đó. Một sự phủ định toàn diện và tuyệt đối.
Chữ "cóc” cũng là một từ phủ
định, nhưng ý hướng phủ định thì khác hẳn. Ðó là sự phủ định kèm theo hàm ý
thách thức. Phủ định và thách thức. “Cóc cần” là không cần, hơn nữa, dù thế nào
đi nữa cũng không cần. “Cóc ngán” là không ngán, hơn nữa, dù thế nào đi nữa thì
cũng vẫn không ngán. Kết hợp phủ định với chữ “cóc”, do đó, mạnh mẽ và dứt
khoát hơn hẳn kết hợp phủ định với từ “không” hay “chẳng” hay “chả” quen thuộc.
Trong hầu hết các trường hợp, những
chữ cóc mang ý nghĩa phủ định ấy đều có thể được thay thế bằng một trong ba chữ
khác: nõ, đách và đếch: cóc cần, nõ cần, đách cần, đếch cần; cóc thèm, nõ
thèm, đách thèm, đếch thèm; cóc sợ, nõ sợ, đách sợ, đếch sợ; cóc ngán, nõ ngán,
đách ngán, đếch ngán, v.v...
Nhưng nõ, đách hay đếch nghĩa là gì?
Theo Từ điển Tiếng Việt của
Văn Tân: “Nõ: Bộ phận sinh dục ngoài của đàn ông”; “Ðách: Cơ quan sinh dục
của đàn bà” (...) Ðịnh nghĩa này có vẻ gần với cách hiểu của Alexandre de
Rhodes trong Từ điển Việt Bồ La: “Ðếch: tinh khí con người”. Khác, hơi
khác, nhưng dù sao nó cũng liên quan đến bộ phận sinh dục của phụ nữ. Và như
vậy, thực chất của những cách nói quen thuộc như “nõ sợ”, “đếch sợ” hay “đách sợ” là gì? Là, xin lỗi, nói một
cách nôm na, “Sợ cái con c.” hay “sợ cái l.”
Tục tĩu quá chăng? Trước khi đánh giá
rằng là tục, xin lưu ý bạn đọc một điều: Trong tiếng Anh hiện nay, chữ Testament sang trọng biết chừng
nào. Nó là tên của thánh kinh đấy: Old
Testament = Cựu Ước; New Testament = Tân Ước.
Chữ Testament có động từ là testify có nghĩa là khai, tuyên
thệ hay làm chứng. Nhưng từ nguyên của testify là gì? Có nhiều giả thuyết
khác nhau, nhưng một trong các giả thuyết ấy là: chữ testify bắt
nguồn từ testis nghĩa là...
hòn dái. Theo giả thuyết này, ngày
xưa, dĩ nhiên là xưa lắm lắm, ở La Mã, mỗi lần ra trước toà án, người ta thường
đặt tay lên bộ phận sinh dục của mình mà ... thề. Thì, có gì đáng ngạc
nhiên đâu? Thời ấy, lâu rồi, với tín ngưỡng phồn thực, người ta từng xem
các bộ phận sinh dục là những vật linh thiêng. Người ta phong thần cho chúng.
Người ta tạc tượng chúng. Người ta bày chúng ở những nơi trang trọng nhất để
thờ. Thờ được thì dùng để thề cũng được, sao lại không?
Theo chỗ tôi biết, trong khi có vô số
bằng chứng về sự hiện hữu của tín ngưỡng phồn thực tại Việt Nam, chưa có bất cứ chứng cớ gì, dù xa dù gần,
cho thấy người Việt Nam
từng đặt tay lên bộ phận sinh dục để thề thốt cả. Thề, chúng ta chỉ tay lên
trời hoặc xuống đất mà thề. Bộ phận sinh dục chỉ gọi tên hay khi cần thì lôi ra
chửi nhau mà thôi ... Vậy nên tôi hiểu tại sao ngày xưa Nguyễn Công Trứ từng hạ
bút làm thơ “Ðéo mẹ nhân tình đã biết
rồi”.
* Xem bài liên quan : "CON CẶC ÔNG BỘ"
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét