386. TRÒ CHƠI NGÔN NGỮ TRONG THƠ HUỲNH MINH TÂM

           Mộc Nhân - Lê Đức Thịnh 

         

Huỳnh Minh Tâm - Mộc Nhân - anh Nguyễn Vân Thiên 

          Chưa bao giờ thơ Việt đương đại đứng trước sự phức tạp, bộn bề như hiện này. Sự phức tạp bề bộn đó được nhìn từ nhiều phía: tác giả, độc giả, nhà phê bình...

            Tất cả đều hiện diện, tồn tại, phổ biến, thách thức nhau.

          Có người nói: "mỗi nhà thơ vừa là một ông vua vừa là một người nổi loạn trong thế giới thơ của mình" - điều ấy tuy nói quá nhưng phản ảnh một thực tế trong lĩnh vực thơ ca rất ít người thừa nhận, tôn vinh sự sáng tạo của người khác!  

          “Nổi loạn” cũng không hẳn là xấu, trong nghệ thuật đó là một hiện tượng mang tính quy luật của sự phát triển, là hành động đột phá cần thiết để tạo một không gian rộng mở hơn cho cái lạ, cái mới được hình thành rồi dần khẳng định. Nói cách khác đó là một bức xúc, một khát vọng được giải toả bằng những sáng tạo dù đôi khi có tính chất cực đoan.

           Bài viết dưới đây không có tham vọng bàn nhiều về các hiện tượng đổi mới thi ca mà chỉ là góc nhìn "trò chơi ngôn ngữ" qua một số bài thơ của Huỳnh Minh Tâm.

***

          Khái niệm "nổi loạn" được nhìn dưới nhiều góc độ: về nội dung có nhiều người chọn cách nổi loạn bằng "thơ dơ, thơ rác, thơ nghĩa địa"; về hình thức có kiểu nổi loạn bằng "diễu nhại", "tân hình thức"; về tư tưởng có nhà thơ nổi loạn bằng "giải thiêng"... tất cả tồn tại trong nhau như một chỉnh thể.

          HMT cũng có bước đi của mình trong suốt chặng đường sáng tác kể từ khi anh đặt cột mốc bằng giải thơ "Tác phẩm tuổi xanh". Đến nay có thể nói thơ HMT đã có bước phát triển đầy đổi mới sáng tạo theo hướng cách tân theo cách của mình mà không quá "nổi loạn" cực đoan trong sáng tác.

          Nhiều người đọc thơ HMT thường có nhận xét: "khó hiểu", đó cũng là cái nhìn chung khi bạn đọc tiếp cận với khuynh hướng Hậu hiện đại. Chẳng hạn với "Bài thơ cuộc sống" (tác phẩm dự thi "Thơ ca nguồn cội 2012") - một trích đoạn:

          "...Tôi nhớ điều này và ghi lại:

          “Quảng Đông Lữ Khâm tiên thắng Bắc Kinh Tưởng Xuyên

          Ngày 25 tháng năm 2010 tại Hợp Phì

          Bình chú Đặc cấp Đại sư Triệu Hâm Hâm

          Tạp chí Tượng kỳ nghiên cứu số 3 năm 2010

          Trung pháo trực hoành xe đối bình phong mã lưỡng đầu xà

          Đây là ván đầu ở vòng 8 bên bảng nam giải đại hội thể dục thể thao trung Quốc lần thứ 4 năm 2010. Trước đó thì Tưởng Xuyên với ưu thế hơn hai điểm  xếp trên Lữ Khâm, trong ván này Tưởng Xuyên thiếu hiệp chỉ cần hòa là rất nhiều khả năng sẽ giành được chức vô địch.

          1.P2-5 M8.7  2. M2.3 X9-8  3. X1-2 B7.1  4.X2.6 M2.3  5. M8.7 B3.1  6. X9.1   S4.5

          Đen lên sĩ là cách chơi ít gặp, bỏ đi cách chơi hay gặp nhất là P2.1 và cách chơi lưu hành gần đây là T3.5, hẳn là bên đen tâm đắc đối với trận này nhằm  đạt được hiệu quả gây bát ngờ từ đó giành thắng lợi.

          7.X9-6 M7.6

          Lên mã tương đối tích cực, ngoài ra còn cách chơi T3.5

          8.B5.1 B7.1  9.X2-4 M6.7  10. M3.5 M7.5

          Ăn pháo trước là nhằm tranh nước tiên thủ P8-7 công tượng, ngoài ra còn có cách chơi trực tiếp P8-7, Trắng M5.3, Đen M7/5, Trắng X4-2, Đen X8.2, hai bên hình thành công thủ khác

          11. P8-5 P8-7  12. M5.3 P7.7  13. S4.5 X8.9  14. X4-2 X8-9

          15. M3/2 X9-8  16. M2.3 X8-9

          Tới đây hình thành một cục cờ có nhiều tranh cãi, hai nước của Đen đều tồn tại hành vi rút chiếu ăn quân vì vậy coi là lưỡng tróc không có vấn đề. Mấu chốt nằm ở chôc Trắng M2.3 đổi xe liệu có thể tính là bắt quân, tác giả nhớ  là trong các giải đấu trước kia từng xuất hiện ví dụ tương tự, kết quả xử là trường tróc phải đổi nước đi, tn rằng một người tinh thông binh pháp  như Đại sư Tưởng Xuyên không thể không biết, Tưởng Xuyên đã dám chơi như           vậy hẳn là phải có thủ đoạn tiếp theo.

          17. M3/2 X9-8  18. M2.3 X8-9  19. M3/2 P2.1

          Sau này khi tra cứu trên mạng internet, nước cờ này trên mạng đã xuất hiện từ lâu, quả nhiên là đen đã có sự chuẩn bị sẵn

          20. M2/1 P2-8  21. M1.2 P7/7  22. M7.5...

          Trải qua một cuộc đổi quân, Trắng tuy khuyết tượng nhưng quân lực chiếm vị cực hay, chiếm chủ động.

          22....P8.3  25. X6.3 P7.2  26. B6.1 P8/3.

          Như trận thế, Đen thoái pháo bắt tôt, có phần là giúp cho trắng. Lúc này nên đổi thành M3.2 phục nước tiếp theo B3.1 tiếp theo Trắng nếu M5.4 Đen có  thể P8/2 công mã. Lại nếu P5.4 ăn tốt, Đen có thể B3.1, Trắng X6-7 Đen  X4.3 Đen thỏa mãn.

          27. M5.4 B5.1  28. M2.4 P8.6

          Do trước đó Đen thoái pháo yếu dẫn tới trạng thái tâm lý trong chốc lát trở nên không tốt, xung tốt càng dễ bị đối phương lợi dụng, nước cờ không có ý nghĩa gì cả, tới đây phòng tuyến của đen đã tan hoang, bại trận đã định.

     29.Tg5-4 M3.2

          Đen trong thế tuyệt vọng lựa chọn cách chơi một mất một còn, nhưng lúc này cục diện đã trở thành sân khấu cho mình trắng biễu diễn rồi.

     30.Mt.5...

          Cách chơi nhập cuộc rất dứt khoát

          30...P7.5  31. Tg4.1 T7.5 32. M4.5 P7/8 33. M5.3 P7-6  34. M3.4 B3.1  35.  X6-7 X4.3 36. X7.5 X4/3  37. X7/4...

          Lúc này trắng đã bỏ qua  nước thắng nhanh hơn, tức là chơi P5-3 ! Đen T5.7 Trắng P3-2 thắng

          37. ...M2.1  38. M4/3 X4.3  39. M3.5 P8-3  40. X7-4

          Trắng thắng..." (hết trích).

          Thật khó hình dung một thể nghiệm thơ lạ lẫm - tác giả thuật lại những nước cờ trong một ván cờ và tạo phương thức "liên văn bản" trong một bài thơ bằng tích hợp một đoạn văn xuôi dường như chỉ có giá trị "thông tin báo chí" nhưng tạo nên ấn tượng về sự đồng hiện của rất nhiều mảng hiện thực, nhiều âm vang từ cuộc sống.

          Có thể trong bài thơ trên, HMT muốn diễn giải cuộc sống như những ván cờ, những nước cờ, những phân mảnh lập thể: vòng nguyệt quế ..., Dòng sông quê ..., ngoại tắm gội tuổi thơ..., tổ chim treo đầu ngọn tre nhánh ổi..., giấc mơ hoa hồng cuộc sống và sự chết....

          Với thơ hậu hiện đại, việc diễn giải làm rõ ý nghĩa ngôn ngữ thơ nhiều khi là việc khó đối với người đọc bởi ý thức diễn giải đã làm mờ nhiễu bản thể nghệ thuật, bởi diễn giải đặt trọng tâm ở nội dung mà xem nhẹ hình thức trong khi sáng tạo hậu hiện đại, hình thức cần được xem là xuất phát điểm, đồng thời là đích đến.

          HMT muốn độc giả của mình tạm thời gạt đi mối bận tâm về ý nghĩa của văn bản mà chăm chú vào bề mặt văn bản để khám phá những cảm giác bất ngờ từ trò chơi ngôn từ tinh quái của tác giả.

          Nói đến trò chơi là nói đến tương tác. Không có tương tác sẽ không hình thành nên tiếng nói đồng cảm hay khác biệt, và cũng sẽ không tìm được giải pháp cho mình. Điều ấy có nghĩa là khi tiếp cận tác phẩm nghệ thuật là chúng ta cần phải biết nhìn, biết nghe, biết cảm giác sâu đậm hơn trong cuộc chơi ngôn ngữ cùng tác giả.

      Sự sáng tạo, đổi mới như vậy có thể mang đến cảm giác khó chịu, khó chấp nhận từ phía người đọc nhưng lại là cảm hứng, tìm tòi từ tác giả. Tuy nhiên cần hiểu rằng đây là kiểu chơi ngôn từ để tạo nghĩa, kiểu chơi của văn chương hiện đại, kiểu chơi lí trí bậc cao chứ không phải kiểu xếp chữ lắp vần dễ dãi. Với thơ hậu hiện đại thì luật chơi hầu như biến mất "luật chơi không có luật", người đọc phải tự mình mày mò trong thế giới ngôn từ qua đó thử cắt nghĩa văn bản theo “luật” của mình, bởi vậy mới có hiện tượng một bài thơ, nhiều người cảm hiểu theo cách của mình thậm chí "chẳng hiểu gì cả" !!!

          Thủ pháp "liên văn bản" cũng được HMT vận dụng linh hoạt trong cuộc chơi của mình. Khái niệm "liên văn bản" mang nội hàm mọi văn bản đều có liên hệ đến các văn bản khác, và không có văn bản nào có thể đứng độc lập, đóng khung trong chính nó. Nói một cách hình tượng thì văn bản là một “tấm vải” được đan kết bằng vô số những trích dẫn và tổng hợp từ nhiều nguồn, nhiều thành tố văn hóa, chính trị, xã hội khác nhau.

          Hãy thử đọc bài thơ "Trời xanh trước gió" của HMT:

          "Quăng quật chúng ta giữa hải cảng

          Trườn bò trên thân thể vào mùa thu

          Đắp một chiếc chăn mỏng

          Những ngọn gió

          Không biết từ đâu sinh

          Về đâu

          Không ồn ào

          Không im lặng

          Lão Tử ớn lạnh

          “Đạo khả đạo phi thường đạo”

          Khổng Tử run rẩy

          “Bất tri mệnh vô dĩ vi quân tử”

          Hoa mỉm cười

          Gió đến

          Đi

          Bất tuyệt

          Trời xanh."

          Đằng sau những dụng công ngôn ngữ "liên văn bản" có thể là một thông điệp: tạo vật cứ đến rồi đi bất tuyệt, có thể tri nhưng không thể diễn ngôn phi thường đạo...

          Có khi HMT muốn phát huy hiệu quả của những yếu tố âm thanh, nhịp điệu, kết cấu "lạ hóa" của văn bản để tạo nên những cách tiếp nhận mới. Hãy đọc bài thơ "Cơn mưa đi qua vòm trời" - đăng trên Tạp chí Sông Hương số tháng 7/ 2013: bài thơ có 4 "khúc", mỗi "khúc" gồm nhiều khổ, số khổ trong mỗi "khúc" không đều nhau, số câu trong mỗi khổ cũng không giống nhau, đặc biệt "khúc IV" chỉ có một câu thơ, một chữ:

         
          KHÚC I

          “hãy nén chặt thân mìnhnhư một chiếc lò xo”

          nén thật chặt nén thật chặt

         tôi sờ từng bộ phận. Thân thể tôi đây sao?

          giữa đêm đông cô độc hiu quạnh

          thi thoảng một cơn mưa lại đi qua vòm trời

          KHÚC II

          một buổi sáng tháng giêng

         hoa trong vườn thơm mùi rau ngò mẹ tôi trồng năm trước

          tôi mỉm cười và bảo

          nén thật chặt nén thật chặt

          những cơn mưa đã đi đâu

          tôi nhớ con đường ngan ngát mùi ổi chín mẹ tôi trồng năm trước

          KHÚC III

          bình

          KHÚC IV

          “tôi điên     còn cô
          vui vẻ      tỉnh táo
          thập thành   sao đành
          buồn thiu”

            Nhà thơ phơi bày trước mắt ta một bức tranh ngôn ngữ lập thể với các màu sắc, đường nét, hình khối, mùi vị trải theo thời gian và không gian và rồi tất cả được nén chặt trong khúc thơ gồm một câu, một từ "bình" (Khúc III); để rồi lại bung ra thành vấn khúc (Khúc IV) phỏng thơ Bùi Giáng.

          HMT đã phá vỡ chiều tuyến tính của cấu trúc ngôn ngữ để tạo ra ấn tượng lập thể của ngôn từ trong cuộc chơi ráo riết truy tìm những khả năng nghệ thuật của chất liệu ngôn từ, thoát khỏi những quy chiếu, những kết cấu cổ điển. Tất cả đều được HMT đặt hết niềm tin vào một cuộc phiêu lưu với tinh thần phá chấp.

          Michelangelo cho rằng: Nghệ thuật cao hay thấp phụ thuộc vào độ khó của nguyên liệu. Phải chăng những cuộc chơi "thơ khó" đầy dấn thân là lập ngôn sáng tạo của HMT !

          Như mọi hiện tượng khác, nghệ thuật thơ không đứng yên, nó cũng có nhu cầu phải lột xác so với quan niệm thơ ca truyền thống. Tất nhiên, hình thức lột xác ở mỗi tác giả lại là không trùng lặp mới có giá trị sáng tạo, đem đến cho người đọc cảm giác lạ và với tác giả thì đó mới là cảm hứng động lực của đổi mới. Đành rằng cái mới chưa hẳn là cái hay trong sáng tạo nghệ thuật nhưng nó có tác dụng như cú hích có khả năng thay đổi cách cảm nhận của người đọc, từ đó hình thành những ý niệm mỹ học mới.

          Trò chơi ngôn ngữ trong sáng tạo văn chương nhìn từ thơ HMT dường như không có điểm dừng và những dịch chuyển của nó dường như ngày càng vươn cao hơn dù đề tài thơ không mới: quê ngoại, cánh chim, làng xóm, tình yêu, phù du kiếp người, khát vọng... nhưng lại luôn thể hiện tìm tòi cách thể nghiệm từ âm hình, nhịp điệu, ngôn ngữ thi ca:

          "Mẹ không còn chèo đò viễn vọng

          Mẹ thức nắng trưa

          Mẹ ngủ bờ lau

          Mẹ cúi thấp hơn những điều con đã nghĩ về mẹ

          Con đã từng rần rật những ngày trẩy hội

          Đã đứng cao hơn những bờ bụi quê nhà

          Con đã ngã những ngày đông mưa phùn tầm tã

          Đã nợ con đò một tiếng gọi yêu thương..."

                                 (Bài "Hoa nở mùa lưu thủy")

          Hoặc:

          "Văn hóa có thời thịnh thời mạt

          Thời thịnh

          Kẻ sĩ đi cúi đầu

          Áo mẹ sờn vai

          Buồn mà khóc

          Đôi mắt cha mờ cốc rượu

          Buồn mà khóc

          Vợ thơm tóc thắm

          Vui mà khóc

          Thời mạt

          Kẻ sĩ đi ngẩng đầu

          Áo phong phanh mắt hếch

          Chạm cốc rượu nhớn nhác

          Lên voi xuống chó hể hả

          Vợ đẹp con ngoan lo toan

          Bạn đó không tri kỷ

          Tình đó chẳng chiếu chăn

          Chữ tràn vành môi không thấu

          Trăng rung vạt cỏ không hay

          Muốn nói mà không nói

          Chim về vàng đầu cây."

                       (Bài "Văn hóa" - đăng trên Songtho.net)

          Đọc thơ HMT dù đôi khi người đọc chưa chấp nhận "mỹ học của cái khác" vì nhiều khi khó hiểu dưới tầng ẩn ngữ...

          Nhà thơ Nguyễn Vân Thiên (TP HCM) nhận xét:"... tính táo bạo, quyết liệt, hào sảng pha chút phách lối trong cách sử dụng ngôn từ trong thơ HMT ... Tôi có cảm tưởng rằng HMT là ông chủ đầy uy lực, dư sức điều khiển sai khiến đám "từ ngữ chó đói" theo dụng ý của riêng mình, một cách tài tình và tài hoa... Tứ trong thơ anh là thân mềm như dây leo bò quanh, đang khi đó từ ngữ như lá quá xanh tốt rập rạp, um tùm, che lấp mất tứ, làm cho tứ trở nên mờ nhạt..." (hết trích).

          HMT có khi cũng tự nói về ngôn ngữ thơ của mình "từ ngữ chạy rông như chó đói" để ám dụ về tinh thần tự do, phóng khoáng, khát khao ! Nhưng đó là “một thứ văn chương đầy sinh lực và khát vọng”, ẩn chứa những đam mê, những tìm tòi cách tân, chấp nhận phiêu lưu và dấn thân.

***

          Tác phẩm ra đời tất nhiên cần có công chúng. Tác phẩm âm nhạc hướng tới người nghe, tác phẩm hội họa hướng tới người thưởng thức, tác phẩm thơ ca cần người đọc bằng tâm hồn đồng điệu...

           Sự dấn thân trong cuộc chơi ngôn ngữ trong thơ HMT dù hôm nay chưa tìm được nhiều bạn đọc đồng điệu nhưng việc định giá dựa trên thị hiếu, thói quen của người đọc rất dễ gây ra hỗn độn. Bản lĩnh của người sáng tạo là không chạy theo công chúng, không “chiều độc giả” mà trở nên sáo mòn. Tự bản thân sáng tạo văn học đã luôn giẳng co thử thách và độc giả cũng vậy, họ có thể từ chối những gì họ cho là không hiểu nhưng không vì vậy mà cuộc chơi ngôn ngữ của HMT và nhiều nhà thơ tâm huyết tìm tòi khác sẽ bị chững lại.

           Và độc giả cũng cần nâng mình lên để tiếp cận những giá trị mỹ học mới của thời đại.
 -------------------------------------------------
* Huỳnh Minh Tâm: 
   Nhà thơ - Hội VHNT Quảng Nam 
- Nhiều giải thưởng thơ ca Đất Quảng và giải thơ quốc gia.
- Nhiều bài đăng trên: Văn nghệ trẻ, Văn nghệ quân đội, Sông Hương và các báo ...