HẦU NHƯ AI CŨNG ƯA GIẢ DỐI ?
Tô Vĩnh Hà
Nói như thế để thấy rằng giả dối, dối trá (GD, DT) là những điều trăn trở đầy phiền muộn, khó khăn - dường như đã song hành cùng với mọi kiếp người ở mọi thời, mọi nơi. Một khi chúng là nan đề, có nghĩa là dẹp bỏ (thực ra, chỉ có thể là làm bớt đi, ít trầm trọng hơn) cái nan đề ấy sẽ vất vả, nhọc nhằn biết bao nhiêu...
Trước hết, chúng ta mặc nhiên đồng thuận rằng cuộc sống luôn cần đến những lời nói dối chân thật (LNDCT -True Lies) - tên một bộ phim của Hollywood) được biến hóa dưới rất nhiều cái vỏ, áo khoác, mỹ từ với thiên hình vạn trạng. Chẳng hạn, nói về việc con dâu chăm sóc chu đáo bố mẹ chồng, ta gọi đó là nàng dâu biết điều. Biết điều trong trường hợp này là ai cũng... biết con dâu không bao giờ có thể thương mẹ chồng như mẹ đẻ nên tình thương ấy có ẩn chứa sự biết điều - cái sự giả đầy ẩn nghĩa. Hoặc, trước những sai lầm, sai phạm diễn ra hàng ngày, nhiều nơi, làm thiệt hại nghiêm trọng đến lợi ích quốc gia, dân tộc; không ít lãnh đạo đã cố tình làm giảm nhẹ những điều đau xót ấy bằng các từ như “một số”, “con sâu làm rầu” - sự giả có tính toán và rất khó phản bác bởi một số nằm giữa cả ít và nhiều (!) Chuyện phải giả dối ngọt ngào trong đời thì ai cũng có: Một cái áo đẹp vừa vừa của một người đàn bà có thu nhập không cao, đang mặc nó sẽ dễ dàng được khen là rất đẹp; trước một bệnh nhân nặng ta đủ sự thành tâm và vô tư để an ủi là không có gì nguy hiểm lắm; bạn đến nhà làm vỡ cái lọ hoa mà ta rất quý nhưng ta vẫn nói rằng không sao đâu mà...
Vài dẫn liệu trên đây cho thấy rằng LNDCT không chỉ là phần không thể thiếu được của cuộc đời vì nó là "kiến trúc sư" làm nên tế nhị, biết điều, phải chăng, khiêm tốn, hòa thuận, hợp lý, đoàn kết, khôn ngoan..., nói chung là vô vàn lợi ích mà ông cha ta đã dạy (gián tiếp hay trực tiếp) thông qua vô số ca dao, tục ngữ: Lời nói không mất tiền mua/ Lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau; Yêu nhau cau sáu chẻ ba/ Ghét nhau cau sáu bửa ra làm mười;Qua sông nên phải lụy đò/ Tối trời nên phải lụy O bán dầu; Chim khôn hót tiếng oanh vàng/ Người khôn ăn nói dịu dàng, dễ nghe; Chồng ta áo rách ta thương/ Chồng người áo gấm xông hương mặc người; Con không chê cha mẹ khó/ Chó không chê chủ nghèo...
Bàn đến đây mới thấy cái sự khổ của việc phân định rạch ròi giữa GD, DT với LNDCT gần như là vô vọng chẳng khác gì chuyện chúng ta khẳng định rằng A nói thế là tự hào, còn B nói vậy là tự kiêu. Cũng tương tự như thế, sự khiêm tốn thái quá thành tự ti, không thể chấp nhận; sự thẳng thắn cực đoan sẽ trở nên tàn nhẫn, khó có thể dung tha. Nhưng, một nỗi mặc nhiên của cuộc đời buộc chúng ta không thể thoái thác mà phải lựa chọn sao cho ít sai sót nhất những LNDCT có thể chấp nhận được chứ không phải là thấy “không quản được thì cấm”. Rất cần bàn (phải bàn, phải đặt cho ra lẽ) những LNDCT nào là chấp nhận được và những GD, DT nào là không thể. Nói khác hơn, xã hội rất cần những tiêu chí khu biệt được sự khác nhau giữa LNDCT và DT. Sự khác nhau giữa LNDCT và DT có thể ví với cách phân biệt giữa tập tục, ước lệ xã hội với hành vi phạm tội trong luật pháp. Cái đáng phải phiền muộn nhất trong sự phân biệt trên là do người Việt có thói quen sống duy tình (từ dùng của cố GS Trần Quốc Vượng) nên rất thường xuyên lẫn lộn giữa hư và thực, tình và lý, cái nhất thiết phải chế tài, đào thải nghiêm khắc và cái có thể thông cảm, cái nên cho qua và vấn đề không thể bỏ qua, cái kinh tế rạch ròi và cái chính trị hóa mơ hồ...
Rất nhiều nhà văn, học giả đã diễn giải thói xấu này bằng các cách nói khác nhau. Chẳng hạn, nhà văn Nguyễn Quang Lập thì bỡn cợt là tình hình rất chi tình hình; GS Hoàng Tụy thì xa xót về một nền giáo dục hư học. Thậm chí, một học giả người nước ngoài, ông Jonathan Pincus, học giả làm việc cho chương trình Việt Nam, Harvard Kennedy School và là Hiệu trưởng Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fullbright tại TP HCM, mới đây có bài đăng trên Financial Times cảnh báo chúng ta tái cấu trúc nền kinh tế không có nghĩa là tiếp tục theo lối mòn (lâu nay), “xin đừng là trò chơi của chính trị”...
Vậy, trong một phạm vi rất hẹp, có thể phân biệt ranh giới giữa LNDCT và DT là ở đâu? Và, làm thế nào để giảm bớt GD và DT trong xã hội?
Thứ nhất, trong việc giáo dục cho con trẻ dứt khoát phải dạy rằng nói dối nguy hại và xấu xa, không được phép làm chứ không phải là khuyên chúng “nên nói thật”. Đây là cách thay đổi khái niệm cũng như nội hàm của triết lý giáo dục đúng. Phạt nghiêm (sự dối trá) và thưởng hậu (sự thật thà) là nguyên lý mà cha ông đã khuyên nhủ từ lâu.
Thứ hai, trong mọi ngành nghề, phải chế tài nghiêm khắc đối với tất cả mọi sự DT. Chẳng hạn, một nghị sĩ kê khai chức danh giả mặc nhiên phải từ chức; một nhà giáo đạo văn để có bằng cấp mặc nhiên phải bị tước bằng, nghỉ đứng lớp chứ không chỉ là kiểm điểm rút kinh nghiệm; một cơ quan thống kê “nhầm lẫn” số liệu để phù phép cơ quan kiểm toán hay cơ quan thi đua, mặc nhiên phải bị cách chức, thậm chí là truy tố...
Thứ ba, mọi cung cách ứng xử lâu nay được coi là “bình thường” phải được dư luận lên án mạnh mẽ. Chẳng hạn, việc xả rác ra đường phố vô tư phải bị phạt tiền và bị coi là GD trong nguyên tắc sống tôn trọng cộng đồng; cung cách bao biện sai lầm, tội ác phải được chỉ ra đích danh chứ không thể chung chung: “Một số” là kẻ thù của sự thật; những cái tạm coi là đúng nửa vời cũng là sự đồng lõa với DT...
Thứ tư, cái khó nhất, thực sự là nan đề của mọi vấn đề chính là lịch sử. Nếu chưa thể công bố hết sự thật lịch sử thì nhất thiết phải chú giải cho học sinh (bạn đọc xa gần) biết còn nhiều vấn đề "chưa thể công bố hay chưa đủ tư liệu để kết luận". Tuyệt đối không được trình bày lịch sử cho thế hệ trẻ theo cách nhà ngói và nhà tranh cũng giống nhau lúc tối trời. Cách dẫn giải như thế vô hình trung là đưa lũ trẻ vào con đường DT ngày mai.
Thứ năm, nếu lịch sử làm khó chúng ta khi nói thật về cái đã qua thì nói đi đôi với làm lại làm khó toàn xã hội về những sự thực nhãn tiền khó lòng che đậy trong thời đại kỹ thuật số. Nói không đi đôi với làm vừa GD lại vừa DT - phạm cả hai nguyên tắc tối giản của tính trung thực. Các quan chức - tấm gương của sự tin cậy chỉ cần một lần mất tin là người dân sẽ chắp nối thành vạn lần bất tín. Quan chi phụ mẫu mà không thật với dân thì làm sao bắt người dân sống thật?...
Vài cái tạm coi là rạch ròi như thế thực ra vẫn chỉ là gợi ý (lạm bàn) để các vị thức giả trao đổi. Riêng có một điều người viết bài này sẵn sàng đặt cược, đó là: Nếu coi sự DT, GD đang tung hoành, phô trương khắp nơi là chuyện nhỏ thì chắc chắn, xã hội ngày mai sẽ phải trả giá vô cùng đắt. Chừng nào mà ranh giới giữa LNDCT và DT vẫn còn nhập nhoạng, tù mù; chừng đó xã hội vẫn cứ đảo điên vì sự đúng sai, thật giả khó muôn lường. Ta sẽ bơi giữa cuộc đời trong biển cả của sự hỗn loạn, nhiễu nhương về chân giá trị. Làm sao có thể xây dựng một cuộc sống an lành, hạnh phúc nếu người với người cứ sống để lừa nhau? Sự tốt đẹp của xã hội sẽ trôi dạt về đâu khi chung quanh ta vây bủa đủ thứ dối lừa?
Nguồn : Văn hóa Nghệ An
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét