395. NÓI LÁI

          Mộc Nhân 

         

"Nói lái" là kiểu chơi chữ bằng cách giao hoán âm đầu, vần và thanh điệu hoặc trật tự của các tiếng để tạo thành từ mới, nghĩa mới khác hẳn với nghĩa cũ  phù hợp với mục đích giao tiếp. Khi nói lái, người ta tránh không nói thẳng chữ muốn nói; mà người nghe vì không tinh ý, nhất thời không nhận ra nên xảy ra nhiều hội thoại vô cùng lý thú.

          Đây là một là một đặc điểm độc đáo của tiếng Việt mà các ngôn ngữ khác không có. Một chữ tiếng Việt gồm hai phần: phụ âm và âm (vần), lại có thêm sáu thanh, thêm vào đó, tiếng Việt vốn đơn âm nên có thể nói lái dễ dàng mà vẫn có nghĩa.

          Có nhiều cách nói lái

          - Nói Lái theo cách đổi chỗ cho hai chữ, đồng thời đổi luôn hai dấu (nghĩa là đổi âm sắc) ví dụ : tượng lo thành lọ tương...

          - Nói lái theo cách đổi chỗ phần âm vần cho nhau, phụ âm giữ nguyên vị trí. ví dụ : cá đối  thành cối đá, cờ Tây thành cầy tơ, hiện đại thành hại điện, trò chơi thành trời cho…

          - Nói lái ba chữ thì chỉ hoán đổi hai chữ đầu và cuối nhưng giữ nguyên chữ giữa. Chẳng hạn như : âu cái đằng thành ăn cái đầu, hương bên đèo thành heo bên đường…

          Đôi khi người ta lại đổi chỗ hai phụ âm cho nhau để sau khi nói lái có nghĩa và dễ nghe hơn. Ví dụ : tranh đấu thì tránh đâu khỏi bị trâu đánh...

          Trường hợp những chữ có các tiếng trùng âm như nhân dân, tần ngần… không nói lái được.

          Tuy nhiên, nói lái là lối nói mà chỉ cảm nhận được chớ không công thức hóa vì đôi khi có sự biến âm, thay đổi chính tả ... Ví dụ: đơn giản thành đang giỡn (có thêm chữ g và dấu hỏi thành dấu ngã)...

          Người miền Nam thường phát âm phụ âm cuối không chính xác như c/t, n/ng, y/i, dấu hỏi đọc như dấu ngã khó phân biệt. Vì vậy khi người miền Nam nói lái thì rất dễ dàng, nhanh chóng do biến đổi bằng nhiều cách khác nhau nhưng khi viết ra thành chữ thì nhiều khi không đúng (sai chính tả).

          1. Nói lái trong câu đố :

          Câu đố cũng là một hình thái của Văn học dân gian Việt Nam. Người ta sử dụng câu đố trong các buổi họp mặt vui chơi hoặc trong lúc lao động chân tay để quên đi mệt nhọc hay thử tài trí giữa hai bên nam nữ. Những câu đố Nói lái thường rất dễ đáp nhưng vì bất ngờ hay bị tròng tréo chữ nghĩa mà đôi khi không đáp được. Ví dụ:

          - Trên trời rơi xuống cái mau co, là cái gì ? ( là cái mo cau)
          - Cầm đục rồi cất đục là cái gì ? (là cục đất)
          - Cà vô, cà ra, cà nhột, là cái gì ? (là cột nhà)
          - Cái gì bằng ngón chưn cái mà chai cứng ? (là ngón chưn cái)
          - Khi đi cưa ngọn, khi về cũng cưa ngọn, là gì ? (là con ngựa)

          2. Nói lái trong Hò đối đáp:

          Hò đối đáp vốn là một loại hình thức dân ca phổ biến khắp ba miền đất nước. Nam và nữ thường hò đối đáp với nhau để xua đi nỗi mệt nhọc trong công việc. Điều đáng ngạc nhiên là họ có thể dễ dàng sáng tạo và hò đối đáp ngay tại chỗ. Những người này rất nhanh nhẹn và thông minh đến mức ngay cả những người có học đôi khi cũng phải khâm phục họ và đôi khi phải bỏ cuộc. Có nhiều cặp trai gái trở thành chồng vợ sau những cuộc hò nầy.

          Những câu hò đối đáp cũng thường dùng cách nói lái :

          Ví dụ : Bên nữ hò:
          “Hò hơ… Con cá đối nằm trên cối đá,
          Con mèo đuôi cụt nằm mút đuôi kèo.
          Anh mà đối đặng… ơ.. ờ
          Hò hơ…Anh mà đối đặng, dẫu nghèo em cũng ưng”.
          Bên nam hò đáp :
          “Hò hơ… Chim mỏ kiến(g) đậu trên miếng cỏ,
          Chim vàng lông đáp dựa vồng lang.
          Anh đà đối đặng ơ… ờ
          Hò hơ…Anh đà đối đặng, hỏi nàng có ưng chưa?”

          Và như thế, bên nầy đối, bên kia đáp cứ kéo dài không dứt cuộc tranh tài đầy lý thú của hai bên nam nữ để lại dân gian những câu hò Nói lái độc đáo đầy sáng tạo:

          - Con sáo sậu chê cô xấu xạo,
          Con chó què chân bị cái quần che.
          - Con bé mập ú nhờ bà mụ ấp,
          Thằng bé ốm tong vác cái ống tôm.
          - Chiều chiều cụ Mão lên rừng cạo mũ,
          Sáng sớm bà Hạc đi bán bạc hà.
          - Cô nàng dâu Hứa đi mua dưa hấu,
          Thằng rể bảnh trai ngồi cạnh bãi tranh.

          Bên cạnh đó còn có những câu Nói lái mà đôi trai gái khéo léo gởi gắm tình cảm cho nhau mà người ngoài vì vô tình không hiểu được. Trước hết, người con gái thố lộ :

          3. Nói lái trong câu đối :

          Câu đối là cách chơi chữ và là một trong những thú tiêu khiển của người xưa. Cho nên, viết câu đối rất khó mà nói lái trong câu đố thì lại càng khó hơn nữa.

          Đây là câu đối mà nhiều người biết về thời khó của nhà giáo:

          Chiều ba mươi, thầy giáo tháo giày ra chợ bán
          Sáng mùng một, giáo chức dứt cháo đón xuân sang.
          Tuy vậy, vẫn còn một câu đối khác nghe chỉnh hơn :
          Thầy giáo…tháo giầy, tháo cả ủng, thủng cả áo, đem giáo án ra… dán áo.
          Mèo con….còn meo, còn léo nhéo, kéo lòn nhòn, ngậm xương cá về..ca xướng.
          Ngoài ra, còn có những câu đối chỉ để thỏa mãn tánh trào phúng và tài Nói lái:
          - Gái Hóc Môn vừa hôn vừa móc,
          Trai Gò Công vừa gồng vừa co.
          - Con trai Bắc Ninh, vừa binh vừa nắc,
          Con gái Hà Đông, hồng diện đa dâm.
          - “Vợ nuôi chó, chồng chén cầy; tứ đốm tam khoanh, cây còn hóa ra là nhà Tuất / Ngưòi bảo heo, kẻ kêu lợn; ba bầy bảy mối, lớn lại thành đích thị họ Trư.”

          Ở Đại Lộc cũng thuộc Quảng Nam có anh Trần Hàn xấu trai, mặt thì rỗ, lại thêm chột mắt, nhưng anh ta hát hay nổi tiếng. Nhưng “Cao nhơn tắc hữu cao nhơn trị”, vì khi anh xuống làng La Qua, quận Điện Bàn, gặp một cô gái hát chỉ hai câu mà không tài nào đối được, đành bỏ nghề hát, tuyệt tích giang hồ. Câu hát rằng:
          Trần ai gặp lúc cơ hàn

          Rổ đan mặt mốt, xuống ngàn đổi khoai.

          Cái chữ khó của câu hát là chữ “Rổ” đan mặt mốt, nghĩa trắng là nghèo quá phải đan rổ tre long mốt để đựng khoai, nghĩa đen lại là mặt rỗ hoa mè lại đui một mắt (mặt mốt nói lái là một mắt).

          4. Nói lái trong giai thoại :

          Chuyện Trạng Quỳnh: Trạng Quỳnh tên thật là Nguyễn Quỳnh, sinh quán Nghệ An dưới thời Lê Trung Hưng (1530-1540), là người hay chữ, thông minh xuất chúng, với bản tính nói ngông hay châm chọc vua chúa quan quyền thời bấy giờ. Một hôm Quỳnh dâng lên chúa Trịnh một lọ thức ăn khoác lác là một món ăn tuyệt hảo, ngoài có đề hai chữ Đại Phong. Sau khi ăn thử, chúa Trịnh vì bị Trạng lừa bỏ đói, ăn rất ngon miệng nên cật vấn về món ăn lạ, thì Trạng giải thích rằng Đại Phong là gió to, gió to thì tượng lo, tượng lo nói lái là lọ tương.

          Chuyện Trạng Quỳnh “đá bèo” và “ngọa sơn” : Một bà Chúa có nhan sắc mà tính kiêu ngạo, đi ra chơi phố phường thấy ai trái ý là sai lính bắt đánh liền. Quỳnh lững thững đi chơi, gặp kiệu Chúa, thấy gần đấy có cái ao bèo, vội vàng chạy xuống cầu ao nhằm đám bèo mà đá tứ tung. Chúa biết Quỳnh, thấy chơi lẩn thẩn như thế mới hỏi: - Ông làm gì đó? Quỳnh ngẩng lên thưa: - Tôi ở nhà buồn quá, ra ao đá bèo chơi ạ ! Chúa đỏ mặt tía tai, đánh kiệu bỏ đi.

          Một buổi trưa nọ, Quỳnh định vào nội phủ thăm Chúa nhưng biết là Chúa đang ngon giấc ở dinh bà Chính cung, Quỳnh cụt hứng lui gót. Trên đường về, Quỳnh đề lên vách phủ hai chữ “Ngọa Sơn”. Khi Chúa gọi vào hỏi, Quỳnh trả lời : - Khải Chúa, “Ngọa Sơn” nghĩa là nằm ở trên núi, có thế thôi ạ! Tiện tay, thần viết chơi, chẳng có gì để Chúa bận tâm cả. Sau đó, Chúa thấy hai chữ “Ngọa Sơn” xuất hiện la liệt trên các vách tường, cửa nhà ngoài phố…Chúa truyền gọi một người đến hỏi duyên cớ. Người kia run lẩy bẩy, thưa: - Chúng con là kẻ hèn mọn dốt nát, đâu dám sính chữ. Việc này chẳng qua chỉ tại Trạng Quỳnh đấy ạ ! Trạng Quỳnh có lần vào nội phủ, về mách với chúng con là Chúa đang bận “Ngọa Sơn”, rồi giải thích rằng: Ngọa là nằm, nằm lâu thì phải ngủ, ngủ thì phải ngáy. Sơn là núi, mà núi thì phải có đèo. “Ngáy Đèo” nói lái lại là… , con không dám nói ra đâu. Không ngờ bọn trẻ con nghe lỏm được lời Trạng, buồn tay viết bậy bạ lung tung. Xin Chúa tha cho con! Hiểu rõ đầu đuôi câu chuyện này là do Quỳnh, có làm lớn chuyện ra chỉ tổ thêm xấu hổ nên bỏ qua.

          Chuyện Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm : Trước khi chết, Trạng Trình (1491-1585, thời Lê Mạc) có làm một tấm bia căn dặn con cháu khi nào chết nên đem tấm bia nầy chôn trước mộ, tấm bia được khắc chữ bên trong nhưng sơn bít bên ngoài. Sau đó chừng 100 năm, cha con ông Khả đem bò tới đó cho ăn mà lại cột nhằm mộ bia của Trạng. Hôm đó nhằm lúc trưa nắng, vì quá khát nước nên bầy bò đụng với nhau, chạy tán loạn làm gẫy tấm bia, sập xuống. Làng xã hay tin biết cha con ông Khả làm hư mồ mả của Trạng nên bắt về trị tội. Cha con ông Khả năn nỉ quá, xin cho đi vay bạc hỏi tiền làm lại tấm bia khác thường cho Trạng. Làng xã thấy tội nghiệp nên ưng thuận. Sau khi vay mượn và bán hết đồ đạc trong nhà thì chỉ được có một quan tám, nhưng được bao nhiêu cũng phải tiến hành sửa chữa. Đến chừng đập bia ra vừa tróc lớp ô dước bên ngoài thì thấy có hàng chữ như thế nầy:”Cha con thằng Khả làm ngã bia ta, Làng xã bắt đền tam quán”. Thì ra tam quán nói lái thành quan tám, đúng như lời tiên tri của ông Trạng.

          Chuyện Thủ Thiệm : Thủ Thiệm người xứ Quảng Nam. Ông sinh năm 1854 mất vào năm 1920. Ông là người hoạt bát, nhanh nhẹn, thông minh, ứng đối tài tình nên có nhiều giai thoại để đời :

          - Một đám cưới nọ tổ chức rất linh đình, hơn nữa số lễ vật của khách đến chúc mừng cũng để bù đắp vào các khoản chi phí, đó là chưa nói đến trường hợp gia chủ được lãi, nếu có chủ tâm tính toán trước. Thủ Thiệm ghét cay ghét đắng cái thói này. Tương truyền có một chuyện như vầy: Khi đi dự đám cưới, Thủ Thiệm mua một tấm lụa, viết lên đó ba chữ Hán thật to: "Miêu Bất Tọa” làm quà tặng đám cưới. Trong tiệc rượu, nhiều người nhờ Thủ Thiệm giải thích mấy chữ đó. Thủ Thiệm chép miệng: – Chà có rứa mà mấy ông cũng hỏi! “Miêu” là mèo, “Bất” là không, “Tọa” là ngồi. “Miêu Bất Tọa” là mèo không ngồi, mà mèo không ngồi tức là mèo đứng. Nhìn thấy tấm lụa có chữ “Miêu Bất Tọa” treo trang trọng giữa phòng chính, ai cũng bấm bụng cười thầm.

          - Trong ngày đám tang vợ, ông đề trên lá phướn vợ chữ khuynh địa có nghĩa là méo đất, và khóc vợ, rồi kể lể thiếu “cái nớ” thì làm răng mà các dì giúp tui được, phải không... ?

          5. Thơ nói lái:

          * Có nhiều bài thơ nói lái từ hai con vật nầy thành hai con vật khác:
                   - Con sáo nói với con bò
                   Có con sò báo : bên kia Hội chùa.
                   Con công nghe rũ con rùa
                   Con cua thấy vậy, mới khua con rồng.
                   Cả bọn kết lại thật đông,
                   Con cò, con sóc cũng mong theo cùng.
                   Cóc sò xúm lại đi chung…

                   - Cô Công nói với Cậu Rùa,
                   Rồng ở dưới đất, còn Cua trên trời.
                   Ốc gào Nhện hỡi, nhện ơi:
                   Ếch bơi phố núi, Nhộng chơi ao làng.
                   Gió chiều nhẹ thổi mênh mang,
                   Tao nhân mặc khách lang thang bên đường…
                         (Câu này nguyên của ông Lê Thạnh - Đại Lộc, Quảng Nam)

          * Bài thơ Tác hợp của Dương Quốc Thạnh: Có một cậu trai quan hệ với một cô gái lở mang bầu. Cậu về thú thực với gia đình và xin cưới gấp nhưng ba mẹ không chịu. Ông lại là người quen biết cả hai bên nên nhà gái nhờ ông thuyết phục bên nhà trai. Cuối cùng đám cưới vẫn được diễn ra với cô dâu mang bụng bầu 6 tháng (!). Không khí nặng nề giữa hai họ được giải tỏa hoàn toàn khi ông, với tư cách chủ hôn, đọc bài thơ này và nhà trai thực sự vui vẻ khi tuyên bố nhận con dâu.

          Ai bàn chi chuyện đã an bài,
          Trai khiển đồng tình gái triển khai.
          Cứ sợ cho nên thành cớ sự,
          Mai than mốt thở lỡ mang thai.
          Tính từ ngày tháng vương tình tứ,
          Khai ổ bây giờ báo khổ ai.
          Cưỡng chúng ông bà nghe cũng chướng,
          Thôi đành để chúng được thành đôi !

          Bài thơ quả thật vô cùng sâu sắc và lý thú. Chuyện đã rồi thì thôi đừng bàn ra tán vô làm chi. Do chàng trai điều khiển nên cô gái mới phải chìu theo nhưng lỗi là do cô đồng tình nên cũng không thể trách ai. Vì quan hệ lén lút nên mới xảy ra “cớ sự”. Bây giờ đã sắp đến ngày sinh nở rồi, sắp đến lúc “khai ổ” rồi mà đám cưới không thành thì sẽ làm khổ cho cả hai bên nhà trai nhà gái lẫn hai người trong cuộc.
          * Tạp chí Xưa Nay số 298 (12/2007), nhân kỷ niệm 15 năm ngày mất của Quách Tấn (một nhà thơ sở trường Thơ Đường luật có tên trong “Thi nhân Việt Nam”) có bài viết về tác giả bài thơ nói lái "Chú Phỉnh" nổi tiếng. Bài thơ nói lái:

          Chú phỉnh tôi rồi Chính phủ ơi,
          Chú khiêng đi mất chiến khu rồi !
          Thi đua sao cứ thua đi mãi,
          Kháng chiến như vầy khiến chán thôi !

          * Gần đây, ông Hoàng Thanh Thụy, là hậu duệ danh sĩ Tú Quì - Đại Lộc, Quảng Nam có bài thơ "Chiều buồn Phố Hôi" rất đặc sắc về nghệ thuật nói lái trữ tình:

                   Đã bốn lần tôi vào đây, Phố Hội
                   Mà trưa nay vẫn bị lộn mấy lèo
                   Nắng cực quá, người thì đông đặc cứng
                   Trĩu lòng tôi kỷ niệm dập dồn leo

                   Mệt nhoài người, tôi tựa vào trụ điện
                   Bên kia đường mấy cụ đứng nhìn sang
                   Nhà vẫn đó, nhưng sân buồn, ngỏ vắng
                   Em đi đâu để phố hoá thôn làng?!

                   Đàn cò trắng đang bay về núi đứng
                   Mặc cò bay, bay đến tận nơi nao
                   Tôi đứng lặng bên cồn lau nắng dội
                   Nghe ưu phiền dồn lại nhói lòng đau!

                   Chiều Phố Hội tôi về trong tuyệt vọng
                   Thấy chung quanh như đất trụt, mây trù
                   Cây xụ đọt bên đường vì héo úa
                   Đèn điện lu buồn đến khóc đi thôi

                   Ôi phố Hội, còn gì mơ tưởng nữa
                   Hồn lở rồi, ai bồi đắp cho tôi
                   Hồn lạnh rồi, hồn lầm lủi đơn côi!

                    ---------------------------------------------------

Bài viết có sử dụng tư liệu từ nhiều nguồn trên internet.

                      Xem thêm bài liên quan:

                             - Mười biện pháp chơi chữ (phần I)

                             - Mười biện pháp chơi chữ (phần II)