407. DON QUIJOTE - CERVANTES

         (Tư liệu Ngữ văn 8)

I. TÁC GIẢ VÀ TÁC PHẨM

Nhà văn Miguel de Cervantes sinh năm 1547 tại một thị trấn gần thủ đô Madrid. Trường đại học Madrid là một trung tâm nhân văn chủ nghĩa nổi tiếng thời bấy giờ. Ông cụ thân sinh nhà văn làm nghề thây thuốc, thuộc dòng dõi tiểu quí tộc. Cervantes có 7 anh chị em, theo cha chuyển cư nhiều nơi mãi sau mới định cư ở Madrid, cha vẫn làm thầy lang nghèo. Cervantes may mắn được học hết bậc đại học.
Hai mươi tuổi anh được đi phục vụ giáo chủ Aquaviva là đặc sứ của Giáo hoàng tại Tây ban nha. Anh theo giáo chủ sang Italia - nơi mơ ước của thanh niên trí thức châu Âu - cái nôi của phong trào văn hóa Phục Hưng, vùng đất giàu đẹp hiếm có.Giáo chủ Aquaviva qua đời, anh ở lại gia nhập quân đội Tây Ban nha đang đồn trú ở Italia. Năm 1571, trong một trận thủy chiến, Cervantes chiến đấu dũng cảm bị thương nặng mất một cánh tay. Năm 1575 ông được phép về thăm tổ quốc và gia đình, mang theo 2 lá thư tiến cử mình với triều đình hoàng đế Philip II. Lá thư thứ nhất của Don Juan tư lệnh quân đội TBN. Lá thư thứ hai của Don Carlos phó vương đảo Cicille. 

          Hai lá thư giới thiệu ông là chiến binh dũng cảm, đề nghị triều đình khen thưởng và trọng dụng. Trên đường về nước cùng đi có cả anh ruột và nhiều chiến sĩ có công trạng. Không may giữa đường thuyền của ông bị bọn cướp biển Bắc Phi chặn đánh. Ông và đồng đội chống trả đến cùng nhưng thất bại. Ông và những người sống sót bị đưa sang Angeri bị giam giữ suốt 5 năm, nhiều lần vượt ngục không thành. Ông được coi là người lãnh đạo tù nhân đấu tranh. Mỗi khi vượt ngục thất bại ông đều đứng ra nhận trách nhiệm khiến kẻ thù cũng phải vị nể. Có lần ông đã vạch kế hoạch cướp chính quyền ở Angeri. Năm 1580 ông được chuộc ra do gia đình và bạn bè cùng nhà dòng góp tiền. Triều đình TBN dửng dưng không hề can thiệp vào việc giải phóng những người chiến sĩ trung thành của đất nước.

          Về đến quê nhà, cha vừa mất gia đình đã khánh kiệt nghèo túng hơn xưa. Cervantes lại thêm đau lòng vì cảnh quê hương đất nước tiêu điều, cung đình thì ăn chơi xa hoa lộng lẫy. Ông tìm vào kinh đô với hi vọng công lao của mình được khen thưởng. Nào ngờ vua Philip II chỉ ban cho ông 50 đồng tiền vàng và ra sắc lệnh điều ông đi công việc ở Bắc Phi. Sau chuyến đi tiền xài hết. Ông xin một chức vụ nhỏ nhưng triều đình làm ngơ vì họ cho rằng đã bù đắp đủ cho 5 năm chiến đấu Bắc Phi và cánh tay cụt của ông.

          Cervantes trở lại cuộc đời người lính, sang đóng quân ở Bồ Đào Nha. Chán nản, ông xin giải ngũ về nhà, lấy vợ. Để kiếm sống, ông làm thơ viết kịch, vẫn không đủ sống, lại đi xin việc, quân đội cho ông công việc đi thu gom lương thực. Mười năm làm nghề này va chạm nhiều với giới quí tộc và tăng lữ - những kẻ ngoan cố gian lận nhất trong việc đóng thuế lương thực và bán lúa thừa. Trong khoảng đó ông viết vài truyện ngắn, rồi mấy lần vào ra tù vì bị vu oan lạm tiền công quĩ và lương thực. Lại có lần ông bị nhà thờ trù dập rút phép thông công. 

          Mười mấy năm cuối đời, ông sống nghèo túng nhưng lại là lúc tài năng sáng tạo văn học phát triển. Năm 1605, Cervantes 58 tuổi, cho xuất bản tập 1 của tiểu thuyết tiếng Tây ban nha là El Ingenioso Hidango Don Quijote de La Mancha, nghĩa là Truyện nhà hiệp sĩ trứ danh DonQuijote dòng dõi Hidango ở xứ Mancha (Trước đây dịch qua bản tiếng Pháp là Đông Ki Sốt, nay nên đọc theo đúng ngữ âm Tây ban nha là Đông- Ki hô tê). Cuốn sách lập tức được dịch sang tiếng Pháp, Ý, Bồ đào nha và tái bản 4 lần ở Tây ban nha trong năm đó. Trong 6 năm kế tiếp ông đang viết tiếp tập 2 thì có tên lừa đảo tung ra cuốn "Don Quijote phần 2" khiến ông phải mau chóng hoàn thành phần 2 thực sự của mình để xuất bản (năm 1614). Ông còn viết một tập kịch nữa, sách in nhiều, bán chạy nhưng bọn chủ nhà in thì phất lên giàu có còn ông vẫn nghèo vì tiền nhuận bút ít ỏi. Nhà văn Cervantes về già vẫn nghèo túng, bệnh tật liên miên. Ông còn viết một cuốn tiểu thuyết cuối cùng và hoàn thành trước khi mất một tuần - ông qua đời ngày 23 tháng tư / 1616.

          Ngày nay, cuốn Don Quijote được coi là tác phẩm lớn lao nhất, đỉnh cao chói lọi của Cervantes. Trong lời Tựa, nhà văn nói rằng ông muốn nhái lại tiểu thuyết hiệp sĩ", tác phẩm của ông "từ đầu đến cuối là một lời thóa mạ dài" đối với loại tiểu thuyết đó.

          Tóm tắt cốt truyện: Xứ Mancha, Tây ban nha có một nhà quí tộc sa sút tên là Kijana khoảng năm chục tuổi, cao lênh khênh, gày gò nhưng tráng kiện. Quanh năm nhàn rỗi, không làm việc gì ngoài vùi đầu đọc sách hiệp sĩ . Y đọc mải miết, chẳng ngó ngàng tới sự đời , nhà cửa ruộng đất và quên hết những thú vui thông thường. Y bán dần ruộng đất để mua sách hiệp sĩ chất đầy nhà. Đọc nhiều ngủ ít, trí óc y lú lẫn , y coi những chuyện trong sách là chuyện thực ngoài đời, hơn cả sự thực. Một ngày kia y nảy ý định lên đường làm hiệp sĩ giang hồ để cứu khổ phò nguy thiên hạ và làm rạng rỡ tên tuổi mình.

          Y moi ra những áo giáp, khiên mũ và thanh kiếm cũ của ông tổ bốn đời rồi lau chùi hoen rỉ, sửa sang trang bị cho mình. Con ngựa gầy còm trong chuồng y lôi ra làm con chiến mã và đặt cho nó cái tên mĩ miều -Rossinant . Y cũng đổi luôn tên mình thành "Don Quijote xứ Mancha" cho đúng kiểu cách một trang hiệp sĩ . Lại phải tìm ra một người phụ nữ đẹp để tôn thờ làm "bà chúa của trái tim hiệp sĩ " , y nghĩ tới một cô gái nông dân ở làng Tobozo mà đã có lần y cảm động xao xuyến khi nhìn thấy. Chẳng biết tên cô, y đặt cho cô cái tên quí phái - Duncine công nương xứ Tobozo.

          Y đắc ý vì đã chuẩn bị đầy đủ mọi thứ để làm một hiệp sĩ mẫu mực. Một buổi sớm rạng đông, y mặc trang phục hiệp sĩ cưỡi ngựa lẻn ra đi không để cô cháu gái già và mụ quản gia biết. Lang thang suốt ngày đầu tiên , chiều y tới một quán trọ bên đường có nhiều người ngựa ra vào , y tưởng đó là một lâu đài của một quí tộc lãnh chúa - người có thể giúp tấn phong danh hiệụ hiệp sĩ . Y dắt ngựa vào , trịnh trọng tự giới thiệu với chủ quán và bày tỏ nguyện vọng . Lão chủ quán tin rằng y là một kẻ tâm thần rồ dại nhưng nghĩ nhân cơ hội bày trò vui cho khách trọ nên nhận lời làm lễ tấn phong hiệp sĩ cho y . Tối hôm ấy , theo như phong tục hiệp sĩ trong sách , y thức trắng đêm để tâm niệm, suy ngẫm. Một gã lái buôn cũng là khách trọ dắt ngựa đi uống nước lỡ đụng chạm đến đống võ khí trang bị cụa y để bên thành giếng nước . Nghĩ rằng mình đã bị xúc phạm, y cầm cây giáo đập vào đầu gã khách thương khiến y ngã lăn bất tỉnh. Chủ quán vội vã bày lễ tấn phong để mau chóng tống khứ ông khách kì dị này đi. Tin tương rằng đã là hiệp sĩ, y tiếp tục lên đường tìm cơ hội ra tay nghĩa hiệp lập chiến công.

          Thấy cảnh một em bé mục đồng bị ông chủ trói đánh đập tàn nhẫn, y thúc ngựa xông vào can thiệp. Hỏi ra mới biết em bé để lạc mất một con cừu nên bị chủ phạt , y giận lắm. Quắc mắt lên y ra lệnh cho tên chủ cởi trói cho em bé , trả tiền công đầy đủ , lại bắt hắn phải thề từ nay không hành hạ em bé làm thuê nữa . Hoảng sợ , tên chủ vội hứa hẹn. Nhưng khi hiệp sĩ vừa đi khuất, gã chủ lại trói và đánh em bé tàn nhẫn hơn trước. Tiếp tục cuộc hành trình vô định , Don Quijote gặp một đoàn lái buôn. Y chặn họ lại, yêu cầu họ phải lên tiếng thừa nhận nàng Duncine xứ Tobozo là người phụ nữ đẹp nhất thiên hạ. Bọn lái buôn nổi giận xúm lại đánh y một trận tơi bời à Một bác thợ cày cùng làng đi ngang qua thấy y ngã ngựa bèn vực y dậy, dìu về quê. Ở nhà, cô cháu gái và mụ quản gia cùng mấy người bạn của y đang đốt bỏ đống sách hiệp sĩ của y. Họ chắc rằng sau chuyến thất bại xương máu vừa rồi y sẽ bỏ giấc mộng hiệp sĩ. Nhưng sức khỏe vừa hồi phục , y lại âm thầm chuẩn bị tái xuất giang hồ . Y rủ rê bác nông dân hàng xóm tên là Sancho Pancha đi theo mình làm cân vệ dắt ngựa . Bị cám dỗ bởi những lời hứa hẹn của y, bác nhận lời. Thế là một sớm tinh mơ , hai thầy trò lẳng lặng lên đường. Đi sau con ngựa gày gò chở ông chủ cao gày là con lừa thấp bé chở bác thợ cày lùn mập ù vai đeo chiếc bị đựng đồ ăn và một bầu rượu lớn. Khi nhìn thấy những chiếc cối xay gió khổng lồ, hiệp sị tưởng đó là bọn quỉ khổng lồ hung ác. Bất chấp bác Sancho can ngăn giải thích, y thúc ngựa vung giáo xông vào đâm. Gặp cơn gió mạnh, cối quay mạnh, bẻ gãy cây giáo và quật y ngã lăn bầm dập. Lại gặp một đoàn tù khổ sai đang bị lính dẫn đi, y động lòng, phẫn nộ thấy cảnh con người bị tước đoạt tự do. Y xông vào tấn công tên lính, đám tù nhân chớp cơ hội bỏ chạy thoát thân. Còn y bị tên lính đánh nhừ tử Lát sau những tù nhân quay lại tìm y săn sóc và cảm tạ ân nhân. Nhà hiệp sĩ yêu cầu họ hứa tìm đến làng Tobozo gặp công nương Duncine để cảm tạ và báo công trạng cho y. Bọn họ từ chối , y nổi giận xỉ mắng họ. Tù nhân phần lớn là dân lưu manh côn đồ tướng cướp nổi giận đánh y một trận nữa rồi bỏ đi. (Ngoài ra y còn gây nhiều cuộc ẩu đả khác và phần lớn đều thua cuộc). Cô cháu gái đã nhờ người dùng sức mạnh và mưu kế bắt y vào cũi, chở về nhà.

          Nghỉ ở nhà ít lâu, hai thầy trò lại lên đường lần thứ ba. Nhiều trò điên rồ kì quặc lại xảy ra Lần này bác thợ cày được cử làm tổng trấn một hòn đảo , đúng như lời hứa ban đầu của hiệp sĩ Quijote . Đó chỉ là cuộc bày trò vui của hai vợ chồng t quận công nọ trong thời gian hai thầy trò đến lãnh địa của họ.

          Một lần nữa, gia đình và bè bạn lại dùng mưu kế buộc nhà quí tộc già Kijana phải từ bỏ con đường hiệp sĩ giang hồ . Một anh cháu họ đóng giả hiệp sĩ với biệt danh "Vừng trăng bạc", đón gặp nhà hiệp sĩ lừng danh "Mặt buồn" (tức Don Quijote). Anh thách đấu với điều kiện : nếu thua trận anh sẽ tự nguyện làm hầu cận dắt ngựa cho hiệp sĩ (thay bác Pancha đã bỏ chức tổng trấn về quê sau khi không thể làm được chức vụ ấy vì dốt nát - nhưng bác cũng vớ được một ít của cải nhỏ mang về cho vợ). Còn nếu hiệp sĩ thua trận sẽ phải thề từ bỏ giang hồ trở về nhà. Cuộc đấu diễn ra, hiệp sĩ Mặt Buồn già yếu thua trận, y đành phải giữ lời hứa danh dự của hiệp sĩ quay về nhà. Buồn bã khọn nguôi vì lí tưởng hiệp sĩ bỏ dở, y lăn ra bệnh trong nỗi buồn rầu khôn nguôi. Nằm trên giường bệnh y nghĩ lại ba lần giang hồ và nhận ra tác hại của tiểu thuyết hiệp sĩ. Biết mình sức đã tàn, y viết chúc thư phân phối tài sản cho cô cháu gái và bác nông dân Pancha. Vài ngày sau Don Quijote từ giã cuộc đời .

II. NHÂN VẬT VÀ TÁC PHẨM

1 / Bối cảnh đời sống văn học Tây ban nha :

          Hồi ấy sách tiểu thuyết hiệp sĩ tràn ngập thị trường Tây ban nha và Tây Âu, gây nhiều tác hại cho công chúng và gây phẫn nộ đối với chính luận. Những độc giả đam mê sách này bỏ công việc, hao tiền tốn của, vùi đầu vào những truyện hoang đường phi lí. Thị hiếu thẩm mĩ của người đọc bị méo mó lệch lạc. Hình tượng hiệp sĩ giang hồ phóng đãng làm nảy sinh lối sống tai hại cho trậy tự an ninh xã hội. Vua Tây ban nha là Charler Cing ra lệnh cấm đọc loại tiểu thuyết đó nhưng ông vẫn lén lút đọc say mê. Các nhà tu hành cũng chẳng kém. Sách hiệp sĩ vẫn cứ lưu hành. Mãi đến khi cuốn Don Quijote xuất hiện thì loại tiểu thuyết hiệp sĩ mới mất hết độc giả. Dĩ độc trị độc ! Dư luận nồng nhiệt ca tụng cuốn tiểu thuyết châm biếm sâu sắc này. Lần đầu tiên trong đời nhà văn Cervantes đón nhận thành công và cảm thấy được an ủi cho cuộc đời vất vả chịu đựng bất công của mình.

2 / Giá trị của tác phẩm Don Quijote:

          - Chôn vùi một thể tài tiểu thuyết hiệp sĩ trung cổ có hại cho công chúng.

          - Góp một cuốn tiểu thuyết mới với nội dung nhân đạo chủ nghĩa , bênh vực quyền sống con người. Đằng sau một hài kịch là bi kịch của người nghệ sĩ chân chính trong cuộc Phục Hưng.

          - Xây dựng tiểu thuyết hiện thực, Don Quijote miêu tả hiện thực đất nước TBN khổ cực, nhiễu nhương, rối loạn dưới sự cai trị của phong kiến và tăng lữ, lấp ló một bọn người khác sắp vào cuộc áp bức con người- gã tư sản.

          - Biểu dương những tư tưởng mới mẻ tiến bộ của thời đại mới khi trình bày những vấn đề tôn giáo, xã hội, nghệ thuật, tình yêu hạnh phúc.

          3/ Phân tích nhân vật:

a. Don Quijote:

Don Quijote vẽ ra một kẻ ham mê đọc sách hiệp sĩ nên bị đầu độc, kẻ chỉ biết sách vở mà không biết gì đến hiện thực khách quan rồi sẽ thất bại.

Tiểt thuyết miêu tả sự không ăn khớp giữa lí tưởng hiệp sĩ trung cổ với hiện thực đang tư sản hóa.

Hai giá trị song song tồn tại trong tác phẩm: sự điên rồ của hiệp sĩ và những thất bại cay đắng liên miên của y diễn ra cùng với hiện thực đen tối của đất nước. Hình ảnh Don Quijote tượng trung cho đẳng cấp tăng lữ và giai cấp phong kiến cố sức lấy cái lí tưởng cũ kĩ ngoan cố chống lại tư tưởng Phục Hưng, như chàng hiệp sĩ Don Quijote vậy thôi Một chi tiết tiêu biểu: kị sĩ vác giáo đánh cối xay gió, bị cối xay quật ngã. Kẻ vác giáo thất bại, còn lịch sử vẫn tiến lên (bánh xe lịch sử vẫn quay !) .

Nhà văn còn mượn nhân vật phát ngôn cho mình những tư tưởng mới, những suy ngẫm, quan niệm về chính tri, xã hội, tôn giáo, nghệ thuật, đặc biệt là nhân sinh quan. Hãy nghe nhân vật nói những lời tỉnh táo, xúc động, thâm thúy với bác giám mã Sancho sau những lúc mộng du:

- Sancho à, tự do là một trong những của cải quí báu nhất mà thượng đế đã ban cho con người. Vì tự do cũng như vì danh dự, có thể và cần phải hi sinh cả tính mạng nữa. Ngược lại, làm mất tự do là điều tệ hại nhất trong những điều ác của con người. Ta nói điều này, Sancho à, bởi vì hồi nãy bữa tiệc linh đình dành cho chúng ta trong lâu đài nọ, trước những thức ăn ngon lành và những đồ uống chắc là phải dịu ngọt ta vẫn phải chịu dày vò vì đói khát. Vì ta không được ăn uống với sự tự do như khi ta ăn uống những thứ do tự tay ta làm ra. Kẻ nào ăn miếng bánh tự tay mình làm ra mà không phải mang ơn ai bố thí là kẻ sung sướng nhất trên đời.

Những quan niệm mới mẻ khác hẳn thói phong kiến hư danh khi khuyên nhủ Sancho lên đường nhận chức quan "tổng trấn":

- Sancho à, anh phải lấy nguồn gốc nghèo nàn của mình làm vinh dự . Đừng sợ nói cho mọi người biết rằng mình xuất thân nông dân . Khi người ta thấy mình không biết hổ thẹn thì chẳng ai bới móc làm gì . Thà rằng nghèo mà có đạo đức còn hơn là quyền quí mà gian ác. Dòng máu thì có di truyền, còn việc làm tốt đẹp thì phải trau dồi mới có. Đạo đức, tự bản thân nó có giá trị gấp bao lần dòng máu.

Quan niệm về giai cấp như thế trong thời đại phong kiến thật là mới mẻ, nhờ có thời Phục Hưng mới có được. Yêu chính nghĩa và đạo đức là nét tính cách của hiệp sĩ Don Quijote. Trước khi lên đường ông đã tuyên bố như vậy và luôn luôn làm như vậy: Có những kẻ dấn bước trên con đường đầy tham vọng và vênh vang đắc ý. Lại có những kẻ dấn mình vào nẻo tối tăm của thói xu nịnh đê tiện , có kẻ đi trên con đường đạo đức giả, lừa bịp… Còn ta, ta đi theo ngôi sao định mệnh trên con đường gian nan chật vật của người hiệp sĩ lang thang. Ta khinh bỉ hết thảy mọi vinh hoa phù phiếm, nhưng ta không bao giờ vứt bỏ danh dự.

Hành động và lời nói của ông đi đôi với nhau , khi được viên quận công nhường chức cho, liền nhường ngay cho bác Sancho và một mình đi tiếp con đường đã chọn.

Về già, y tỉnh ngộ, nhưng rồi cũng rơi vào bế tắc và buồn rầu. Y chết trong sự thương tiếc của mọi người - một con người vừa đáng cười ,đáng giận vừa đáng thương đáng quí. Thật vậy, mĩ học đã gọi Don Quijote là nhân vật bi - hài kịch của cái cũ- cái tốt đẹp nhưng đã cũ. Một hiệp sĩ đơn thương độc mã cưỡi ngựa xông vào cái xã hội đang tư sản hóa trùng trùng điệp điệp kia thì thất bại là hiển nhiên không tránh khỏi.

b. Sancho Pancha:

Bác nông dân Sancho Pancha đi làm giám mã trong hai chuyến giang hồ với Don Quijote và cuối cùng quấn quýt bên hiệp sĩ trong những giờ phút lâm chung của con người trong sạch và đáng quí trọng này. Bác thật xứng đáng với lòng tin cậy và yêu mến của người quí tộc già ngây thơ.

Bác là dân cày, mang trong dòng máu tính nết hồn nhiên, chất phác, thực tế và cuối cùng bác là người chiến thắng. Sau hai cuộc phiêu lưu, bác trở về có ít tiền trao cho vợ, lại thêm những đức tính tốt học được của Don Quijote: lòng yêu tự do, công bằng, chính nghĩa, lòng yêu người. Tuy nhiên, là anh nông dân tư hữu, bác cũng có những thói xấu tham lam, ranh mãnh, tính toán muốn làm giàu bằng mọi cách, kể cả thủ đoạn vặt vãnh. Bác đi theo hiệp sĩ vì lời hứa hẹn sẽ được làm quan với những quyền lợi vật chất. Khi có ít tiền bác nghĩ đến việc đi châu Phi buôn nô lệ da đen nếu hiệp sĩ lo cho bác làm "vua châu Ph ".

May mắn thay, bác lại được đi bên cạnh Don Quijote. Lương tri cao cả của hiệp sĩ đã kìm hãm bớt cái thói hám lợi của bác, nên bác đã không sa xuống con đường tội lỗ. Khi đã chán ngán hư danh và cảm thấy chức quan không hợp với mình, bác nói : Hãy lùi xa ra, các ngài thân mến, hãy để cho tôi trở về với ý muốn trước đây của tôi. Cho phép tôi dời bỏ nơi này , để thoát cái chết dang đe dọa tôi . Các ngài hãy thưa lại với công tước (quận công) rằng tôi sinh ra trần truồng. Tôi không thua cuộc mà cũng không chiến thắng - tôi muốn nói rằng khi tôi đến đây cai trị không có một đồng xu thì bây giờ khi từ giã nơi này tôi đi với hai bàn tay trắng . Những cánh chim sếu mang tôi lên tận trời cao để cho lũ chim chích và các loài chim khác mổ chết tôi, hãy bỏ nó ở chuồng ngựa. Tốt hơn hết chúng ta tụt xuống đất và đi bằng hai chân.

Hình ảnh Sancho là nhân vật tương phản với Don Quijote, tương phản từ hình dáng đến tâm hồn nhưng không đối lập mà lại hòa hợp, bổ sung cho nhau. Hai nhân vật đi bên nhau, soi sáng cho nhau và chịu ảnh hưởng lẫn nhau. Một tính cách thực tế đi bên một tính cách mộng tưởng điên rồ. Họ đã trở nên thân thiết như đôi bạn chứ không phải ông chủ và đầy tớ . Nhờ sự can ngăn rỉ rả của bác, lão Don Quijote cuối cùng cũng tỉnh ngộ. Trái lại, nhờ gần gũi nhà hiệp sĩ lãng mạn, bác nông dân thêm giàu lòng yêu người, yêu tự do công bằng và chính nghĩa. Thật ra bản chất vốn có của hai con người ấy cũng chẳng phải là ham muốn làm giàu và khao khát hư danh - đó chỉ là cái vỏ tạm thời. Cái gì đã gắn bó hai tính cách trái ngược ? - chỉ có thể là một tính cách giống nhau căn bản giữa hai người mà thôi - ấy là truyền thống nhân văn chủ nghĩa.

Tiểu thuyết Don Quijote đặt nền móng vững chắc cho tiểu thuyết hiện thực: Quang cảnh đât nước Tây ban nha với những làng mạc phố phường chợ búa, quán trọ hiện lên thật sinh động dưới ngòi bút Cervantes. Mấy trăm nhân vật tiêu biểu đủ mọi tầng lớp xã hội quí tộc, tăng lữ, nông dân thợ thuyền, lái buôn, sinh viên, kẻ cướp, gái điếm, thợ hớt tóc, gã ảo thuật rong… đều có mặt trong tác phẩm. Nhũng cảnh áp bức bóc lột và nhũng tệ nạn xã hội đều được phơi bày. Những lực lượng xã hội mới, những tư tưởng cải cách đòi giải phóng cá nhân đang bừng dậy ... Cuốn tiểu thuyết 12 chương giúp người đời sau xem laị xã hội Tây ban nha thế kỉ 16 ồn ào náo động - xã hội quá độ từ phong kiến lên chủ nghĩa tư bản ở châu Âu.

Hai tính cách chính không đứng im bất động mà vận động theo cùng tác phẩm, sống động phức tạp. Đó là dấu hiệu cơ bản của chủ nghĩa hiện thực.

Nghệ thuật kể chuyện của nhà văn rất phong phú, nhiều giọng điệu, khi dí dỏm bông đùa, khi trầm lắng suy tư lúc từ tốn khoan thai khi sôi nổi thúc giục, tùy theo hoàn cảnh mà biến đổi thích hợp.

Hình bóng chàng hiệp sĩ Don Quijote và bác giám mã Sancho Pancha vừa buồn cười vừa đáng yêu ấy vẫn còn đi lang thang mãi mãi khắp cõi nhân gian. Hai nhân vật bất hủ này đến với mọi người với tấm lòng thiết tha yêu tự do, lẽ phải và chính nghĩa ở đời, họ đã lên đường từ phong trào văn hóa Phục Hưng đến tận bây giờ.