1.216. PHƯƠNG NGỮ QUẢNG NAM

Ngôn ngữ nói dân gian của bất cứ một địa phương nào cũng có những từ ngữ riêng mà ta gọi là phương ngữ. Phương ngữ Quảng Nam rất phong phú, dầu đôi khi trùng hợp với phương ngữ các vùng khác nhưng nét độc đáo của nó có thể làm các bạn ngạc nhiên.

Đất Quảng Nam phần lớn là rừng núi và vùng bán sơn địa, nhiều sông suối đèo dốc nên địa hình khá hiểm trở. Tổ phụ của người Quảng Nam phần lớn là người Thanh Hóa - Nghệ An; trên 500 năm trước, theo bước chân tuần du của vua Lê Thánh Tông, họ về phương Nam khai phá đất đai, lập làng mới. Những người đến trước thường chiếm vùng đồng bằng ven biển bởi đất đai ở đây dễ khai phá hơn. Những người đến sau phải đi dần lên vùng bán sơn địa và miền núi. Lịch sử của con người nói chung và của người Quảng Nam nói riêng là phát triển từ đông sang tây. Đông là hướng biển, tây là hướng rừng núi Trường Sơn.

Thưở xưa, phương tiện giao thông hạn chế, người ta ở đâu thì ở đó, ít đi lại với nhau, ít nghe nhau nói. Có người suốt đời không có dịp đi ra khỏi làng mình. Vì vậy mà ngôn ngữ nói các vùng miền ít có cơ hội giao tiếp. Người Quảng Nam nói thứ ngôn ngữ mà tổ phụ và bà con xung quanh thường nói. Chính vì thế nên hệ thống phương ngữ Quảng Nam gần như được bảo lưu trọn vẹn. Địa hình hiểm trở khiến ngữ thanh của từng địa phương nhỏ cấp huyện, xã, thôn rất khác nhau.

Tuy nhiên, ngữ thanh (âm vị) chỉ là cái vỏ bên ngoài. Chính hệ thống phương ngữ mới quyết định nội hàm của ngôn ngữ Quảng Nam.

Để tiện cho các em học sinh tra cứu phương ngữ Quảng Nam phục vụ cho việc học “Chương trình địa phương Quảng Nam”, chúng tôi trích đăng một số phương ngữ Quảng Nam trong cuốn “Từ điển Phương ngữ Quảng Nam” do PGS.TS. Phạm Văn Hảo chủ biên (sách do Sở KH&CN Tỉnh QN kết hợp với Viện Từ điển học & Bách khoa thư VN xuất bản năm 2017)

ai dè: đâu ngờ, không ngờ

ang: dụng cụ đan bằng tre để đong lường thóc lúa, tương đương 30kg

ảnh – chỉ: anh ấy – chị ấy

ăn cơm trộng (nuốt trộng) : ăn cơm nguyên hạt, không nhai

ăn nhằm: không có ảnh hưởng hay tác động nào đáng kể

ăn nhín: ăn dè xẻn, tiết kiệm

ấm hỉm: ấm áp dễ chịu (ấm ru)

ẩu tả: làm liều, không xem xét trước sau

ba láp: nói năng thiếu nghiêm chỉnh, không thực (nói ba láp ba xàm)

ba lua: xe tải thùng (Gốc Pháp “poids lourd”)

ba nhe: lời nói và hành động vô lễ

ba tia: dây kéo (tiếng Pháp “fermeture”)

bà già đén: trẻ gái khôn trước tuổi

bành chát: to tướng, to lớn quá khổ

bao lăm: chẳng đáng giá bao nhiêu

bằng riến: bằng nhau, đều nhau

bằng thán: bằng phẳng

bắt bồ: kết bạn, làm quen

bắt bộ: bắt bằng tay, không cần dụng cụ hỗ trợ

bần cốt: nghèo, dùng để tỏ ý coi thường điều gì

bất quá: cùng lắm thì… (giải pháp cuối cùng)

bể bạc: thua lỗ, thất bại

bị xị (bí xị): mặt mũi buồn bã, ỉu xìu

biều: mệt mỏi, mê mệt (nằm biều)

biểu: bảo, nói

bỏn sẻn: bủn xỉn

búa xua: nhiều thứ

bụm: dùng tay bịt, che, đậy

bự chảng, bự chác: rất to lớn

cà rịch cà tang: dềnh dàng, chậm chạp

cà rỡn: đùa giỡn

cả mô: làm cho xong chuyện không tính đến hiệu quả (làm cả mô)

cá rầm: chỉ tất cả các loại cá con sống theo bầy

cãi họng: cãi lại lấy được, không có lí lẽ gì là đúng

cắc cớ: trớ trêu, oái ăm, nghịch lí

cằn rằn: cằn nhằn

cẳng: chân

cây trính: cây xà ngang nhà

cháng ba: ngã ba đường, chỗ chia ra ba nhánh

chạo rạo (phát âm: chộ rộ): rạo rực, náo nức

chắc nụi: rắn chắc, vững chải

chí khú: chí thú (chuyên tâm vào việc)

chín hườm : sắp chín

chồm hổm: ngồi xổm

chửi tắt bếp: chửi xối xả, thậm tệ

coi bộ: xem ra, có vẻ

cơi: nới rộng ra

cứng khừ: rất cứng, chắc

dã lã: vui vẻ gượng gạo, giả vờ cười nói

dày trục: rất dày

dằn gan: nén giận

dính chấu: bị mắc mưu, bị liên quan đến những chuyện phiền nhiễu

dụ dựa: dựa dẫm, ỷ lại

đã nư: hả giận, hả hê, thỏa thuê

đánh đòng xa: đong đưa tay theo bước đi nhịp nhàng

đĩ miệng: nói năng đưa đẩy, lấy lòng, khoác lác, không thực lòng

đổ thừa: đổ lỗi cho người khác

eo: 1. túng thiếu, khó khăn (eo hẹp) 2.gây khó (làm eo)

ếm: yểm (bùa)

gắt mấu: làm nhanh, tới nơi tới chốn

giả đò: giả vờ

hàm hạ: quai hàm (sụp hàm hạ)

heo thất: lợn đực giống

hiếm chi, hiếm mấy: thiếu gì

hưa: thành thói quen (đi chơi hưa chân)

khiếu (áo quần): vá tạm chỗ rách

khóm: quả dứa (trái khóm), quả nhỏ nói chung (khóm mít)

làm sui: kết thông gia với nhau

lí lắc: tinh nghịch, hiếu động

lủm: bốc vật gì cho vào miệng

lửng: quên (quên lửng)

mãn khó: hết chịu tang sau ba năm

mắc tịt: mắc cỡ, e ngại

mềm múp, mềm mụp: rất mềm

mộc chận: bóng đè khi ngủ

mông mông: đầu thóc, trấu nhỏ lẫn với gạo sau khi xay xát

mút chỉ: hết mức

mửa: nôn

mừng khúm (húm): rất mừng khi được như ý

mứt: gọt nhọn, hoặc làm cho thon lại (mứt bút chì)

nạnh hẹ: tị nạnh

ngó: nhìn, trông, xem (ngó chừng, ngó bộ)

ngủm: chết

nhổ giò: trẻ con lớn nhanh

ních: ăn nhiều, thô tục, tham lam (ních cho đầy bụng)

nịt: dây thắt lưng

no cành: no căng

nộ: quát nạt

nổi sùng: nổi giận

nước đục lềnh: nước rất đục

nướu: lợi răng

nứt mộng: nảy mầm

ót: gáy

ông bộ: hoạn quan

phải quấy: phải trái

phải chi: giá mà, nếu như

phèo nước miếng: sùi bọt mép

phỉ phê: thỏa thích

phỉnh: lừa

phứt (phắt): nhanh chóng - làm phứt (phắt) cho xong.

quải: cúng giỗ

quận: phiên, lượt (tới quận anh đi)

ra bộ: ra vẻ

rạt gáo: hết sạch (thua bài rạt gáo)

rậm đám: phô trương đông đúc, ồn ào

rộng thình, rộng rinh: rất rộng, thoáng

rúi nùi: rối bời

rựng: còn non (con nít mới rựng rựng)

siết (răng): sâu răng, sún răng

sớm bửng: sáng sớm tinh mơ

sùng: nổi giận (nổi sùng, sùng máu)

sượng trân: sượng, chưa chín – nghĩa bóng: trơ trẽn

tam bành: nổi giận

te rẹt: la cà, đua đòi bắt chước

té giếng: hư hỏng hoặc không bình thường (lời rủa)

thả thất: phối giống

thấp xỉn, thấp xịt: rất thấp

thấy mồ: rất, quá , lắm (đau thấy mồ)

thiệt mặt: nhìn thấy rõ; thẳng thắn

thúi ình, thúi nực, thúi nặc, thúi quắc: rất hôi thối (thúi)

trửng: giỡn, đùa

trật lất: sai hoàn toàn

trõm lơ: mắt hõm sâu mệt mỏi

trổ trời: nghịch quá quắt; làm những việc không ai ngờ

trùn: giun đất

tuốt: tận, tít (nhà ông ấy ở tuốt đằng kia)

vị tinh: mì chính

xá: vái (xá ba cái trước bàn thờ)

xảng: xẻng

xàng xê: đi nghênh ngang, lúc lắc qua lại

xăng xái: hăng hái

xoa xoa: thạch rau câu

xụi lơ: mệt mỏi, rã rời

xưa rày: lâu nay

y chang, y đúc: rất giống nhau

y nguy, y quy: y nguyên

yếu nhớt, yếu xìu: rất yếu

(...)

 Nguồn: sách đã nêu trong bài