499. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN TRONG DẠY HỌC NGỮ VĂN

          Mộc Nhân - Lê Đức Thịnh

                                                   (Nội dung trao đổi trong một chuyên đề)

Vấn đề nội dung và phương pháp dạy văn bản không bao giờ ngưng những lời bàn cãi, đổi mới vì bản thân văn học nghệ thuật là sự chuyển động sáng tạo từ tác giả đến bạn đọc có thông qua hình tượng, cảm xúc và trình độ thưởng thức văn chương của mỗi cá nhân. Và tùy theo cách nhìn nhận vấn đề rèn luyện kĩ năng cảm thụ văn bản cho học sinh mà người dạy có cách tiếp cận phương pháp khác nhau.

Nhiều nước trên thế giới nhìn nhận bản chất của dạy môn văn trong nhà trường là đọc văn – tức là dạy cho học sinh năng lực đọc, đọc để hiểu văn bản. Từ đọc hiểu văn mà nhận các giá trị thẩm mỹ của văn bản thông nghệ thuật ngôn từ. Do đó hiểu bản chất môn văn là môn dạy đọc văn sẽ giúp cho việc thông qua dạy văn mà phát triển năng lực tư duy, cảm nhận của học sinh.

Khái niệm đọc – hiểu văn bản trong dạy học ngữ văn hiện nay còn bị xem nhẹ mà thiên về dạy cảm thụ, phân tích văn bản.  

Đọc - hiểu có nghĩa là vừa đọc vừa tìm hiểu. Vì trong thực tế có người đọc mà không hiểu hoặc hiểu song không hết các lớp nghĩa tiềm ẩn trong văn bản, nhất là văn bản nghệ thuật.

Lâu nay ít ai nói tới việc dạy đọc, tức là dạy cho học sinh hoạt động làm việc với các yếu tố ngôn ngữ để hiểu sâu văn bản. Hình như người ta cho rằng đọc hiểu là việc rất giản đơn, chỉ cần dạy cảm thụ cái hay của văn bản thôi.

Đó là một nhận thức sai lầm.

Nội dung khái niệm đọc rất rộng, nhưng cấp độ sơ đẳng nhất người đọc phải nắm bắt đúng thông tin trong văn bản thì mới có thể nói tới các khâu tiếp theo như cảm thụ thẩm mỹ, tiếp nhận giáo dục, năng lực tư duy sáng tạo. Bởi vì giá trị thẩm mỹ, cái hay, cái đẹp như là những thông tin mà mình đã nắm bắt được cho học sinh, học sinh học thuộc những thông tin ấy để dùng vào việc làm bài và như vậy trên thực tế học sinh nói chung là không đọc văn, không tự mình hiểu văn và không có kỹ năng tự đọc văn. Thậm chí nói chung tự học sinh cũng không đọc SGK, bởi vì nhiều giáo viên có thói quen tóm tắt SGK và ghi lên bảng cho học sinh chép. Mà đã không tự mình đọc hiểu văn thì không thể trau dồi viết văn cho tốt được, bởi lẽ chỉ những ai đọc hiểu văn mới viết được vănvà ngược lại cũng vậy. Do không có năng lực đọc hiểu cho nên nếu cho một văn bản chưa học cùng loại với văn bản đã học trong SGK chắc chắn là đại đa số học sinh sẽ khó khăn và nói chung là không đọc hiểu được.

Chương trình ngữ văn THCS đã chỉ rõ mục tiêu của môn Ngữ văn về kĩ năng là "học sinh phải có kĩ năng nghe đọc một cách hiệu quả. GS Nguyễn Khắc Phi viết trong lời mở đầu cuốn sách giáo viên (SGV) Ngữ Văn 6 (tập1, NXB Giáo dục, 2000) đã nhấn mạnh "Đọc - hiểu văn bản là hoạt động quan trọng và trực tiếp giúp học sinh đạt được kết quả đọc văn trong mục tiêu Ngữ văn tích hợp”...

Tuy nhiên khái niệm đọc - hiểu do chưa đủ bao quát hoạt động đặc thù của việc tiếp cận, chiếm lĩnh một văn bản văn chương cho nên dễ gây ngộ nhận hiểu lầm là đọc văn chỉ có đọc hiểu, chỉ chú trọng hiểu biết trí tuệ mà coi nhẹ đọc cảm xúc, đọc văn chương, coi nhẹ đồng thẩm mĩ, đồng thể nghiệm, đồng sáng tạo. Khái niệm đọc - hiểu văn chương cần phải hiểu là phương thức đọc văn nhằm mục đích cảm thụ và hiểu biết chính xác cặn kẽ tác phẩm văn chương, khám phá và chiếm lĩnh giá trị văn chương, văn hoá, xã hội mới mẻ và sâu sắc.

Đọc - hiểu là quá trình lao động vừa gian khổ vừa lý thú, huy động sự tham gia của các phẩm chất trí tuệ, đặc biệt khả năng tri giác ngôn ngữ để hiểu các tầng bậc, ý nghĩa chữ nghĩa của tác phẩm; qua đó thức tỉnh, khơi gợi những khả năng liên tưởng, tưởng tượng mà hiểu, chia sẻ, đồng cảm.

Đọc - hiểu là một hoạt động cơ bản của con người để chiếm lĩnh văn hóa. Khái niệm đọc - hiểu có nội hàm phong phú, bao gồm bốn kĩ năng cơ bản nghe - đọc – nói - viết; có nhiều cấp độ gắn liền với lí luận dạy học văn, lí thuyết tiếp nhận văn bản học:

1. Đọc thông, không vấp váp về ngữ âm, giọng điệu- mức độ đơn giản nhất luôn được chú ý cho đối tượng học sinh yếu kém.

2. Đọc kỹ để biết được cách hành văn, dụng ý trong văn bản: chú ý với đối tượng học sinh trung bình, được xem như "điểm khởi đầu cho những năng lực khác, đặc biệt là năng lực nhận biết, phân loại và tri giác các văn bản". Đây là giai đoạn thông hiểu nội dung trên cơ sở tri giác văn bản. Nội dung đọc luôn yêu cầu người đọc cần thấy phải hiểu những gì đang đọc để nhận thức văn bản .

3. Đọc hiểu thông điệp trong văn bản mà tác giả gửi đến cho người đọc: yêu cầu cơ bản của dạy học văn - giáo viên đọc văn bản nghệ thuật kèm theo lời bình luận; đàm thoại nhằm gợi cho học sinh những ấn tượng trực tiếp về tác phẩm vừa đọc và các bài tập sáng tạo về những điều học sinh thu nhận được từ văn bản.

4. Đọc để cảm, đế sống, để thưởng thức: nhằm phát triển cảm thụ nghệ thuật, hình thành những thể nghiệm nghệ thuật, những khuynh hướng và năng khiếu nghệ thuật cho học sinh bằng phương diện nghệ thuật.

5. Đọc để sáng tạo văn bản, để hoàn thiện nhân cách.

Từ đọc thông đến đọc sáng tạo là một bước dài trong dạy học văn trong đó đọc hiểu là cơ bản nhất – là mục tiêu tối thiểu của dạy học ngữ văn.

Vậy bản chất của dạy ngữ văn là dạy cách đọc hiểu cho học sinh chứ không phải là truyền thụ kết quả đọc của ai đó (của thầy, của sách tham khảo…), qua đó góp phần khắc phục lối học cũ: thầy đọc trò chép rồi học sinh về nhà học thuộc…

Dạy văn theo hướng đọc hiểu văn bản sẽ biến giáo viên từ người giảng văn trở thành người hướng dẫn đọc văn, tăng cường vai trò hướng dẫn của thầy, tạo điều kiện cho học sinh tự học và thầy chỉ giảng những chỗ quan trọng và cần thiết nhất, khắc phục lối diễn giảng dài dòng.

Đọc không chỉ rèn luyện kĩ năng đọc đúng văn bản mà còn là hoạt động có tính sáng tạo trên cơ sở vốn sống của người đọc. Quan niệm đọc hiểu gắn với việc bồi dưỡng năng lực làm văn, thẩm văn cho người học để rồi việc đọc văn không chỉ bó gọn khi ngồi trên ghế nhà trường mà là để học sinh có thể tự học suốt đời, góp phần hình thành củng cố và phát triển năng lực sử dụng thành thạo tiếng mẹ đẻ giúp học sinh có thể hoà nhập với sự phát triển của thế giới.

   * Bài viết này có tham khảo và sử dụng nhiều nguồn tư liệu chuyên môn.