383. BẢN "CONCIERTO DE ARANJUEZ"

Mộc Nhân (biên tập từ nhiều nguồn) - 
                  Thân tặng các nghệ sĩ guitare Minh Đức, Đình Phương, Anh Tuấn...
                                                                                   cùng bạn bè Lương Sơn Bạc           

Kỉ niệm một cuộc chơi tại Khe Lim

           Aranjuez là tên của cung điện hoàng gia Tây Ban Nha nằm ở một thị trấn nhỏ cách Madrid, thủ đô Tây Ban Nha, khoảng 48 km. Sau này Aranjuez được thế giới biết đến qua bản "Concerto de Aranjuez" của Joaquín Rodrigo.

           Joaquín Rodrigo (1901-1999) là một nghệ sĩ dương cầm mù. Năm lên ba, ông mắc bệnh bạch hầu, gia đình không sớm phát hiện, nên ông bị mù đôi mắt. Năm lên tám, ông bắt đầu học đàn dương cầm và vĩ cầm, đến năm 16 tuổi ông học thêm lớp hòa âm và sáng tác. Ông cùng các bậc tiền bối là Isaac Albéniz, Manuel de Falla và Enrique Granados (người đã gợi hứng cho bà Consuelo Velazquez sáng tác bài Besame Mucho). Bốn gương mặt này sau đó được liệt vào hàng Tứ Quý nhờ công lao làm giàu dòng nhạc cổ điển Tây Ban Nha.

           Bản concerto này của ông được viết cho guitar và dàn nhạc vào năm 1939, tại Paris. Có một điều rất lạ là tác giả Joaquín Rodrigo đã viết một bản hợp tấu ghi ta rất đẹp rất hay, diễn đạt được tinh hoa của Tây ban cầm cho dù đây không phải là nhạc cụ sở trường của ông. Sinh thời, ông sáng tác sở trường bằng đàn piano chứ  không biết chơi đàn ghi ta. Nhưng nhờ cái lỗ tai thần kỳ của một người khiếm thị, nhờ sức tưởng tượng dồi dào trong tâm trí, mà ông Joaquín Rodrigo lại mô tả được, dù chưa bao giờ nhìn thấy, một khu vườn xinh đẹp, diệu kỳ.

          Concerto này gồm 3 hành âm - tổ khúc (mouvement): 

         a. Allegro con spirito : diễn đạt tình yêu đằm thắm trong tuần trăng mật của ông với người vợ là Victoria Kamhi. Những tháng ngày hạnh phúc trong tuần trăng mật của họ khi hai người cùng sánh đôi trên con đường ở Aranjuez. Và với những lý do như thế, bản nhạc ra đời với tên gọi Concierto de Aranjuez.

        b. Adagio: diễn tả nỗi đau do mất đứa con đầu lòng khi đang mang thai của mình. Rodrigo đã dành trọn cả một đêm, một mình, trong bóng tối, viết nên chương 2 concerto này. Đó có lẽ là thời điểm đáng buồn nhất trong cuộc đời vợ chồng ông. Chúa đã không cho ông đôi mắt, và giờ còn đem theo cả đứa bé đi. Đây là hành âm được biết đến rộng rãi nhất, thường được gọi là Aranjuez, mon amour (Aranjuez tình yêu của tôi), do giai điệu tha thiết, yên tĩnh và trầm lắng của nó.

       c. Allegro gentile : diễn tả tâm trạng tìm thấy sự khuây khỏa sau nhiều năm dài u sầu.

      Đây là một concerto khá bất thường do tác giả đã đặt cây guitar solo với âm sắc ấm và nhỏ tiếng – nhưng không bị lấn át - đối thoại với dàn nhạc đầy đặn, hùng hậu gồm kèn corn Anh, bassoon, oboe, horn, violin và cello. Đó là thứ tiếng nói nội tâm sâu sắc, cá nhân giữa ồn ào bi kịch của lịch sử. Người ta tin rằng trận bom bi thảm Guernica (1937) - trận bom đã được miêu tả trong bức họa cũng nổi danh không kém "Guernica" của Picasso - đã có ảnh hưởng sâu sắc tới tác phẩm.

        Mở đầu chương 2 với tiếng kèn oboa buồn bã, thổi những ký ức xa xăm, nhuốm màu u tối, những tiếng rải nhẹ, đều đặn của guitar xen lẫn tiếng kèn như bàn tay đang gạt những đám mây ký ức, giúp Rodrigo kết nối với ánh sáng của cuộc sống, và trên hết cảm nhận được sự hiện hữu của Chúa trời.

         Ngay sau đó, chủ đề tác phẩm đã được hiện lên. Cây đàn guitar cất tiếng. Nó như một lời van xin Chúa hãy giữ lại mạng sống cho vợ và đứa con đầu lòng của ông, đầy thống thiết, nhưng không quỵ lụy. Sự đối đáp diễn ra liên tục giữa cây đàn - người nhạc sĩ mù, với dàn nhạc - Chúa trời. Có những lúc âm thanh được cân bằng. Có những lúc, dàn nhạc nổi lên, át hẳn tiếng đàn guitar. Cảm giác rằng con người, khi đứng trước Chúa trời, thật là bé nhỏ...

         Và bỗng dưng, dàn nhạc im bặt. Chúa đã ngừng lại. Chỉ còn tiếng cadenza của guitar. Sự dằn vặt nổi lên. Mọi thứ ngày càng trở nên hướng nội, và đồng thời như tìm kiếm chút lay động từ Chúa.

        Kêu gọi, nhưng không có ai trả lời. Sự im lặng đến đáng sợ của dàn nhạc khiến cho người nghệ sĩ càng trở nên bức bách trong tâm trí. Tốc độ, âm thanh được đẩy cao lên tới đỉnh điểm. Toàn bộ khối óc, cơ thể dường như căng ra. Và, ngay trước cái đỉnh điểm ấy, một tiếng rải nốt bất thường vang lên đầy đột ngột. Thân mình người nghệ sĩ dường như khẽ giật nảy lên theo tiếng rải, dồn toàn bộ sinh lực vào trong cơ thể...

        Đoạn nhạc đẩy được lên đến cao trào của cảm xúc, sự vỡ òa của con tim, và nước mắt... Cây đàn guitar nhẹ nhàng lên tiếng. Từng nốt chậm rãi, và lên cao. Giờ đây, ẩn dưới tiếng đàn không còn là việc giành giật sự sống, không còn là lời van xin thống thiết nữa, mà đơn giản, đó là hình ảnh đứa bé đang bay lên thiên đường, với kết thúc bằng những bằng âm bồi trong vắt.

            Đứa bé đã về với Chúa, khi chưa kịp nhìn mặt cha mẹ mình dù chỉ một lần...

            Trong số các bài hợp tấu dành riêng cho ghi ta cổ điển, bản Concierto de Aranjuez là tác phẩm cực kỳ nổi tiếng. Với hơn một ngàn phiên bản ghi âm, kể cả những phiên bản có đặt lời hay không, khúc đàn Aranjuez trong hậu bán thế kỷ XX, giúp cho Tây ban cầm cổ điển trở nên vô cùng phổ biến.

            Bản hợp tấu trở nên nổi tiếng ngay từ lần biểu diễn đầu tiên vào năm 1940 tại nhà hát lớn thành phố Barcelona. Giai điệu tha thiết lại càng u buồn da diết trong thời kỳ nội chiến Tây Ban Nha.

            Về sau này, trong quyển tiểu sử viết về ông Rodrigo Joaquín, vợ của tác giả là nghệ sĩ dương cầm Victoria Kamhi kể lại rằng : chồng bà đã viết khúc adagio trong tâm trạng chán nản tuyệt vọng, nhưng đó là một nỗi buồn gia đình do mất mát riêng tư. Vào thời ấy, hai vợ chồng chờ đón đứa con đầu lòng. Tác giả đã gần 40 tuổi, khó khăn lắm mới lập được gia đình. Nhưng niềm vui làm cha sẽ không tới vì đứa bé sinh non, chết từ khi mới lọt lòng. Nhiều năm sau đó, hai vợ chồng mới có được một đứa con gái.

            Mãi đến năm 1966, lời hát đầu tiên mới được tác giả Guy Bontempelli đặt cho khúc nhạc này theo yêu cầu của ca sĩ người Pháp Richard Anthony. Dựa vào phiên bản tiếng Pháp Aranjuez mon amour, tác giả Alfredo Garcia Segura đặt thêm lời tiếng Tây Ban Nha thành ca khúc En Aranjuez con tu Amor.

            Bài hát "Aranjuez mon amour" trở thành một trong những bản nhạc ăn khách nhất trong sự nghiệp của Richard Anthony, với hơn 5 triệu đĩa đơn phát hành trong cùng một năm.

            Từ cuối những năm 1960 trở đi, bản Aranjuez sẽ liên tục được phóng tác chuyển dịch sang nhiều thứ tiếng, và trong mỗi ngôn ngữ bài này có ít nhất là hai lời. Trong tiếng Anh, có bản Follow Me do hai tác giả Hal Shaper và Herbert Kretzmer đặt lời. Nhưng nổi tiếng hơn nữa nhất là phiên bản I Recall Spain, của hai tác giả Artie Maren và Al Jarreau, dựa theo phóng tác nhạc jazz của Chick Corea.

   (Nghe nhạc tại đây)