(Bài đăng trên Đặc san ĐẠI LỘC - xuân Quí Tỵ 2013)
“Hỡi cô tát
nước bên đàng
Sao cô múc ánh trăng
vàng đổ đi?...”
(Ca dao)
Một bận, người bạn kể
tôi nghe về những ngày gian khó trên ngôi làng nhỏ dọc triền núi quê em. Em nhớ
nhất mỗi lần đi gánh nước ở cái giếng vuông nơi đầu làng vào đêm ba mươi tết.
Người ở quê xứ mình luôn cho rằng dêm cuối năm nếu tranh thủ tích nước ăn trong
nhà cho đầy, cho nhiều thì năm đó sẽ làm ăn khá giả, ấm áo no cơm. Vậy là cả
làng nhà nào cũng đi gánh nước đêm ba mươi cho đến giao thừa. Không khí nhộn
nhịp, người ra kẻ về đèn đuốc sáng trưng, cười nói râm ran trên đường làng đêm
ba mươi ấy làm sao mà quên được? Cái giếng cổ - di tích của người Chăm đã chất
chứa trong em bao kỷ niệm thời hoa niên. Bây giờ có đi đâu, cũng nghe vẳng trong
tiềm thức âm thanh của tiếng gàu rơi, xác xao hoài niệm!
Và chuyện của em lại
làm tôi nhớ về chuyện của mình, cũng từ ký ức những tiếng gàu lọt thỏm vào mông
mênh quê kiểng quê nhà…
1.
Đầu tiên là âm thanh
xao xác của chiếc gàu va và thành giếng đêm hè, những ngày làng tôi kiệt
nước. Cái thuở xa xưa ấy, cả làng tính
ra chỉ có năm cái giếng. Mùa mưa thì nước đầy ắp; nhưng đến mùa nắng lại cạn
kiệt, không đủ cho nhu cầu uống ăn sinh hoạt của cả làng. Thế là mọi người, hễ
ban ngày mải vướng bận đồng bãi áo cơm thì ban đêm tranh thủ gàu thùng đi múc
nước giếng về chứa vào các ghè trong nhà để phục vụ cho nhu cầu của gia đình.
Mỗi lúc như vậy, quanh các giếng làng chẳng khác gì đám hội. Người đứng chen
chúc bên thành giếng để múc nước; kẻ quảy những đôi thùng đầy ắp nước chạy về
nhà. Có cả những người chưa đến lượt, phải
ngồi chờ tới phiên mình múc nước… tiếng nói cười, chuyện trò râm ran xen
tiếng gàu chạm vào thành giếng nghe xôn xao. Người đến, người đi tấp nập, náo
nhiệt một vùng. Tôi nhớ những đêm ấy, cứ
mỗi lần mẹ tôi chuẩn bị quảy đôi thùng lên vai là tôi lăng xăng đi tìm chiếc
gàu để đâu đó ngoài đầu ảng, rồi xăng xíu chạy theo. Ở cái tuổi lên tám, lên chín còn bé tí teo, mà sao
cảnh nhộn nhịp ấy đến bây chừ tôi vẫn nhớ như in mới lạ chứ! Mẹ đi trước, tôi
lon ton với đôi chân ngắn củn chạy theo sau. Con đường làng trời sáng trăng như
rải vàng mọi lối. Quanh xóm, lũ trẻ nít lớn hơn tôi vài ba tuổi bày ra đủ trò
để vui chơi. Nơi này bọn con gái nhảy dây, đánh nẻ, hát đồng dao; nơi kia mấy
thằng con trai u mọi, cút kiếm, đánh trận giả…xôn xao thôn xóm. Thấy tôi đi với
mẹ, chúng nó rủ rê nhập bọn nhưng tôi từ chối. Chơi với chúng nó thì vui thật,
nhưng tôi vẫn muốn cầm gàu theo mẹ đi gánh nước lại thích hơn. Chưa kể có bữa
vì làng xóm múc nhiều quá, nước kiệt sớm. Mẹ phải chờ đến khuya cho mạch nước
giếng nhỉ ra rồi một mình đi gánh. Những khi ấy, mỗi lần muốn múc được một gàu
phải chờ thật lâu, đầy được một gánh nước phải mất cả vài tiếng đồng hồ. Nửa
đêm thanh vắng, nơi làng quê xa xôi, tiếng gàu vét nước chạm vào đáy giếng nghe
sồn soạt, sồn soạt…chao ôi, âm thanh quê kiểng ấy, sao mà đơn độc, thao thiết
đến nao lòng!
***
Thời thơ ấu còn đọng
trong ký ức tôi tiếng quai nước xập xòa của những chiếc gàu dai mùa chống hạn
hay xả úng. Làng tôi nằm dọc triền sông. Bên kia đường cái là cánh đồng mênh
mông có đến hàng trăm mẩu ruộng. Những mảnh ruộng bậc thang nghiêng nghiêng để
hút gió nồm ấy, từng mùa đi qua chỉ nhờ vào mấy bờ xe nước cần mẫn tưới tiêu.
Chuyện úng ngập mùa mưa hay khô hạn mùa nắng đến với làng tôi như lẽ đương
nhiên của trời đất. Vậy nên mọi người dân bao đời nay vốn quen với việc, hễ cứ
mùa khô chống hạn tát nước lên đồng; còn mùa mưa lũ thì tát nước ra sông xả
úng. Quê tôi có tập quán dùng gàu dai để
tát nước chứ không sử dụng gàu sòng như những địa phương khác. Gàu dai nhà nào
mà chẳng có. Gàu được đan kỹ lưỡng bằng nan gốc tre già và trắc dầu rái nên
chịu được lực ma sát mạnh. Miệng có đường kính khoảng ba tấc tây, cao độ ba tấc
rưỡi; đáy túm vào nên hình thù trông như cái đầu con bò đực giống. Quai gàu
được bện bằng những sợi mây nước trên rừng săng chắc và bền. Để sử dụng gàu dai
phải cần đến hai người. Mỗi khi tát nước chống hạn hoặc xả úng không chỉ một
nhà mà cả xóm, cả làng. Người ta kéo nhau ra đồng từ rất sớm, rồi chia thành
nhiều tốp rải đều từ Lung Ngõ ra đến Đồng An và bắt đầu tát nước theo phương
thức dây chuyền từ đám ruộng này qua ruộng khác một cách nhịp nhàng. Đứng xa
nhìn cảnh tát nước chống hạn của làng tôi như một bức tranh thủy mặc khảm vào
ánh trời quê trong xanh của buổi bình minh, đẹp đến ngỡ ngàng. Tiếng gàu tát
nước xập xòa, tiếng nói cười xen lẫn đâu đó tiếng hát hò khoan vẳng theo gió
trên đồng…những âm thanh ấy dù có đi đâu cũng không làm sao quên được.
***
Nhưng đáng nhớ nhất
vẫn là tiếng nước nhỏ róc róc từ chiếc gàu được xếp bằng mo cau của ông nội tôi
cần mẫn múc dưới hố bom, bên túp lều che tạm để tưới mấy dây khổ qua mới trồng
sau ngày tản cư về. Trong cảnh hoang tàn của sự hủy diệt, hố bom dày như nấm,
nhà cửa cháy trụi. Cả làng chen chúc vào những túp lều tranh dựng bên mép bờ hố
bom đọng nước mưa. Nội tôi tìm được vài hột khổ qua còn sót lại trong đống đổ
nát của ngôi nhà cũ. Ông cấy vào bờ đất sau nền nhà đầy tro tàn những niềm xanh
hy vọng cô độc, mỏng manh. Khi những hột khổ qua bắt đầu nảy chồi, nội tôi vui lắm.
Rồi cứ thế từng đêm, chờ cho mọi người trong nhà ngủ say, nội nhẹ nhàng lấy
chiếc gàu được thắt bằng mo ông đã bóc
ra từ cây cau bị ngã do mảnh bom phạt gảy ở góc vườn. Ông cần mẫn tưới. Vô tình
có một đêm, tôi giật mình thức dậy sau giấc chiêm bao ùng oàng bom đạn, chợt
nhìn thấy cái bóng của nội đổ dài dưới trăng mờ mờ cứ đi ra đi vào, tiếng nước
hố bom từ chiếc mo cau nhỏ xuống nghe rong róc, rong róc… Mải đến bây giờ tâm
khảm tôi hình ảnh ấy vẫn như in, như chuyện mới hôm qua…
Ôi, những tiếng quê
đau đáu cả đời người!
2.
Tôi có thói quen cố
hữu. Mỗi lần về thăm quê, sau khi ghé nhà, việc đầu tiên là chạy ra bến sông,
phóng ào xuống nước bơi một mạch tới giữa dòng rồi quay vào bờ. Dòng nước mát
của con sông quê hương ngấm vào từng thớ thịt, từng mạch cảm xúc để nghe trong
lòng ào tràn về những ký ức tuổi thơ êm đềm với dòng sông mùa cũ.
Nhà tôi cách bến sông
chừng hơn một trăm mét. Đi ra sông là băng ngang qua một khoảng nà bắp mà cả
làng gọi là “bàu”, đến xóm lẻ rồi mới ra tới
bến. Năm tôi bốn tuổi, lần đầu tiên theo mẹ ra sông thì bến ấy đã có
rồi. Những gốc tre già chẳng biết đã bao nhiêu tuổi ngồi trơ vơ dựa vào bờ
nước. Dòng nước thì luôn trong xanh như mắt tiên nữ trong tranh vẽ, nhìn thấu
đáy từ mùa xuân đến giữa mùa thu. Chỉ mùa đông lũ lụt tràn về thì con nước sông
quê tôi mới đục ngầu lên, chở phù sa trên nguồn về bồi đắp cho những cánh đồng
làng ven bờ. Những ngày tháng tuổi thơ tôi, nơi con bến này đã có biết bao
nhiêu chuyện buồn vui mưa nắng…
Tôi nhớ lần đầu ra bến
tập bơi, cha tôi dắt tôi lên phía đầu dòng nước chảy cách bến chừng vài mươi
mét. Cha dặn: “Con cứ lao xuống nước và quẫy đạp tự nhiên. Có cha đứng phía
dưới không sao đâu! Vài ba lần là con bơi được thôi!”. Nhìn dòng nước chảy
xiết, sâu hoắm, tôi do dự, sợ sệt không dám. Cha tôi đẩy tôi lao xuống nước rồi
nhanh chóng chạy về phía bến đón tôi. Vài lần đầu quẫy đạp, tôi có bị ngợp nước
nhưng được cha đón đưa vào bờ an toàn. Những lần sau thành thú vui lại thích.
Rồi tôi biết bơi, biết ngụp lặn thỏa thuê trên dòng sông quê hương, con sông
chở theo những ký ức vui buồn bao năm tháng thăng trầm của đời người.
Lũ trẻ chúng tôi ngày
ấy mỗi ngày đứa nào mà chẳng trên một lần trầm nước với sông? Từ cái dòng xanh
như dãi lụa; những cái bến có bụi tre già cả trăm năm tuổi rất đỗi thân thiết
ấy đã chứng kiến nhiều chuyện “chọc trời khuấy nước” của tuổi thơ khó quên!
Tôi nhớ Bãi Dù trên
đầu làng, nơi đi qua chiếc cầu nghe đâu được làm thời Pháp kia là đến chợ Hà
Tân. Gọi là Bãi Dù vì bãi cát có hình cong như chiếc dù lớn. Con sông chảy lượn
theo bãi bao quanh làng rồi đổ ra Ba Bến. Lũ trẻ chúng tôi ngày nào chẳng thả
trâu bò cho chúng gặm cỏ trên gò, rủ nhau chạy ào xuống bến Bãi Dù đào dế, đá
bò vật u, chia phe đánh trận…chán rồi thì ngâm mình dưới dòng sông mát rượi cho
tới trưa, đánh trâu bò về chuẩn bị bài vở để đến trường. Thuở ấy, sông quê tôi
cá tôm nhiều lắm! Nơi bãi sông đầu làng có cả một phường vạn những người làm
nghề chài lưới. Họ sống bằng nghề sông nước từ bao đời. Trên dòng sông quê
sáng, chiều, tối chẳng lúc nào vắng bóng những con thuyền thả lưới, buông câu.
Tiếng mái dầm khua lợp cợp vào be thuyền để đuổi cá nghe vui tai. Những cánh
buồm ngược sóng lấp lóa trong ánh chiều tạo nên cảnh sắc hữu tình quê xứ. Khó
có thể kể hết những kỷ niệm tuổi thơ với dòng sông quê mà mỗi khi nhớ vể như
bến đổ đầy ắp hoài niệm.
3.
Vài chục năm trở lại
đây con sông Vu Gia của quê tôi không còn trong xanh nữa. Dòng nước chuyển màu
đỏ ngầu, cạn kiệt mùa khô và luôn dữ dằn thác lũ mùa gió bão. Cá tôm cũng chẳng
còn nơi sống, người làm nghề chài lưới lên bờ dựng nhà trú ngụ đổi kế sinh
nhai, phường vạn ghe không còn dấu tích. Ngày xưa mỗi lần ra bến ai cũng muốn
được trầm mình xuống dòng nước mát trong, bây giờ thì không thể. Con nước xanh
trong đã mang mang màu bùn đất bị tước đoạt đi sự trong trẻo tinh khôi cố hữu
vốn dĩ bao đời. Lần về thăm quê gần đây, tôi cùng thằng bạn thân đi ra bến cũ.
Nhìn đôi bờ loang lỗ những vết lở bồi thương tích; dòng nước khô kiệt u uẩn,
chảy yếu ớt vòng quanh những cồn đất nhô lên từ đáy sông mà nghe đến quặn lòng.
Sông như một người phải mang trên mình hàng triệu vết thương trầm kha đang quằn
quại …chảy! Tôi buộc miệng: “Chẳng lẻ sông bây giờ lại thế này sao?”. Thằng bạn
nói với tôi: “ Lâu lâu ông mới về nên không biết đó thôi! Có lên tận đầu nguồn mới
hiểu căn nguyên của nó. Nào nhà máy thủy điện Sông Bung 1, Sông Bung 2, Sông
Bung 3; nào những Công ty khai thác vàng sa khoáng được Nhà nước cấp phép; Công
ty khai thác gỗ…Người ta ngăn dòng giữ nước, người ta đào bới, người ta cày
ủi…còn chi sông nữa hả ông? Tôi chỉ lo mai này thành con sông lấp; không có
sông để cho ông …làm thơ thôi!”.
Khi cuộc sống còn đòi
hỏi cấp thiết về nhu cầu vật chất để mỗi người, mỗi nhà được đầy đủ áo cơm;
đương nhiên xã hội cần phải làm nhiều điều để thỏa mãn yêu cầu đó. Nhưng không
phải chỉ vì những bức thiết trước mắt mà ta lại quên đi các điều kiện khác cũng
rất thiết thực cho cuộc sống này. Nhiều ý kiến trong cộng đồng đã bộc lộ sự
phản đối về việc lạm phát việc xây dựng các nhà máy thủy điện từ nhỏ đến lớn là
“lợi bất cập hại”. Việc khai thác vàng sa khoáng tràn lan trên đầu nguồn đã cho
thấy tác hại của sự biến đổi khí hậu, thiên tai, ô nhiểm môi trường, hủy diệt
môi sinh,… và nhiều thứ khác nữa! Có thể những âm thanh quê kiểng như tiếng gàu
rơi khắc khoải trong đêm xưa thành ký ức muôn đời, khi quê nhà đã đổi khác trên
bước đường hiện đại hóa. Nhưng với tôi trong mỗi giấc mơ từng đêm, vẫn cứ đau
đáu một niềm thương cảm, một khát vọng cho dòng sông mùa cũ.
Biết bao giờ sông quê
tôi xanh lại ngày xưa?
(Quê nhà, mùa
tết Dương lịch 2013)
_______________________________________
Hải Triều: Phòng VHTT Đại Lộc
Hội viên Hội VHNT Q. Nam
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét