2.501. BÔNG LÚA CÚI ĐẦU

       Mộc Nhân 

Người Nhật có câu nói nổi tiếng: “Bông lúa chín là bông lúa cúi đầu” – một câu nói ngắn gọn, chân thành, giản dị, đầy hình ảnh đã khái quát tầm cao văn hóa ứng xử của người dân xứ Phù Tang. Bất luận dù nước Nhật có là nơi xuất phát của nền văn minh cây lúa hay không thì câu nói có sử dụng hình ảnh cây lúa như vậy có thể nói là hay, thể hiện sự tham chiếu từ thực tế đến các giá trị tinh thần.

Hẳn chúng ta ai cũng biết cây lúa từ khi gieo cho đến khi gặt trải qua nhiều giai đoạn sinh trưởng: mạ non mơn mởn – lúa xanh mát mắt – trổ đòng vươn cao – hạt non ngậm sữa – và chờ mùa thu hoạch.

Mỗi giai đoạn, cây lúa đều thể hiện vẻ đẹp của mình. Đẹp nhất là giai đoạn trổ đòng đòng, người ta ví bông lúa như cô gái xuân thì:

“Thân em như chẽn lúa đòng đòng

Phất phơ dưới ngọn nắng hồng ban mai” (Ca dao)

Lúc này bông lúa ngẩng cao đầu để phô vẻ đẹp hình thể và hương thơm của mình trước nắng gió. Khi bông lúa vào giai đoạn chín - người ta gọi bằng một hình ảnh khá cụ thể là “lúa cúi đầu”. Đòng đòng ngậm sữa, nặng hạt dần làm cho nhánh lúa oằn cong trông thật đẹp mắt. Lúa cúi đầu là lúa đã tích lũy đủ dinh dưỡng bên trong để trở thành hạt lúa và chuẩn bị phục vụ cho cuộc sống con người. Nói theo kiểu triết học là lúa đã hoàn thiện cả về lượng và chất.

Từ hình ảnh lúa cúi đầu, người Nhật đã gởi gắm một hàm ngôn sâu xa: người trẻ có thể tự mãn về vẻ đẹp của mình nhưng khi đã từng trải, trưởng thành thì càng phải thể hiện những phẩm chất: khiêm tốn, nói ít làm nhiều, biết thu mình để tạo ra giá trị cho đời, sẵn sàng cống hiến phục vụ…

Nhìn ở góc độ rộng, trong văn hóa Phương Đông, đây là một nội dung của chữ "lễ" - một đức tính mà mọi người cần phải trau dồi, rèn luyện. Lễ khiến cho hành vi của con người có chừng mực, để lúc nào cũng hợp với đạo. Với mình thì tự đánh giá đúng bản thân, không tự mãn, tự cao; với người thì biết khiêm cung; nhất là khi con người ở giai đoạn đã hiểu mình, hiểu lẽ đời nên không cần phải tự tôn cùng với thể hiện cái tôi nữa.

Hình ảnh lúa cúi đầu còn gắn với khái niệm "trung chính": trung chính bao gồm "trung": tính trung thực - trung thực với mình, trung thực với người và "chính": nhận thức và ứng xử đúng vị, đúng mực, đúng lúc và đúng nơi.

Mọi thứ rồi cũng qua đi… tự vấn cuối cùng trong đời là mình đã làm được gì; mình đã ứng xử với mọi người ra sao để không cảm thấy hổ thẹn cùng đồng loại.

Điều thú vị ở đây là những người biết cúi mình thì trở nên vĩ đại và những người vĩ đại mới biết cúi mình khiêm tốn - “Tri thức làm ta khiêm tốn, ngu si làm ta kiêu ngạo” – câu ngạn ngữ Anh cũng với ý nghĩa đó.

Sông lớn biết hạ mình xuống thì trăm sông ngàn suối đổ về. Mây hạ mình xuống để đem mưa về cho đời.

***

Hãy thử nhìn lại văn hóa cúi đầu của người Nhật chúng ta sẽ thấy họ vĩ đại như thế nào: gặp nhau họ cúi đầu chào với cung cách trọng thị; ông chủ cúi đầu – khoanh tay trước khách hàng vì khách hàng là thượng đế; trong những biến cố họ đều xếp hàng nhường nhịn nhau không tranh giành xô đẩy để hưởng lợi trước; cửa vào nhà của họ cũng thấp vừa phải để chủ hay khách vào ra cũng đều chú ý động tác cúi chào…

Câu nói của người Nhật thể hiện triết lý sống của một dân tộc: khi khó khăn hãy cứ vươn mình; có cái đẹp hãy tỏa sáng, lúc thành công và trải đời hãy biết cúi đầu, không kiêu ngạo tự mãn. Triết lý lúa cúi đầu đã  làm nên một nước Nhật - đất nước thường xuyên phải gánh chịu thương đau từ thiên tai, thảm họa, bước ra từ cuộc chiến tranh hủy diệt nhưng chính tính cách kiên cường mà khiêm tốn, biết học hỏi đã làm họ vươn mình hồi sinh khiến cả thế giới nghiêng mình ngưỡng mộ.

Hành động cúi đầu còn mang nhiều ý nghĩa khác nữa như cúi đầu để thể hiện sự tôn trọng, để tỏ lòng biết ơn và kể cả cúi đầu hối lỗi, xin lỗi…

Tuy nhiên, chúng ta đừng nhầm lẫn giữa cái cúi đầu “tri kỷ tri bỉ” như đã nói trên với cái cúi đầu khiếp nhược, nép mình. Đó là hai kiểu hành xử khác nhau: một bên làm cho con người thêm vĩ đại, đáng kính; còn kiểu kia khiến con người trở nên tự ti, đớn hèn, cam phận.

Lúa cúi đầu mang trong nó một cái đầu tỉnh táo, một trái tim trung thực và một tính cách khiêm nhường mà chỉ những người ở tầm cao văn hóa, tri thức mới biết cúi đầu như thế. Balzac – nhà văn Pháp gọi “Sự khiêm tốn là lương tri của cơ thể” (Modesty is the conscience of the body) bởi khó mà tôn trọng người khác nếu bản thân không tự khiêm nhường.

Lúa cúi đầu không chỉ là văn hóa ứng xử và phong cách Nhật, rộng ra đó là văn hóa nhân loại mà mỗi chúng ta cần chinh phục bản thân mình trước khi chinh phục nhân loại.

Lúa cúi đầu  khiến ta ngẫm ra một câu nói của John Wooden: “Tài năng và hình thể Chúa ban cho – hãy thể hiện khiêm tốn; danh vọng và tiền bạc người đời cho - hãy tỏ lòng biết ơn; tính tự phụ bản thân ta tự cho - hãy ứng xử cẩn thận”.

Điều quan trọng là chính thái độ cúi đầu đã tự nâng cao giá trị cá nhân của con người trong xã hội. Cúi đầu là cách để hoàn thiện bản thân. Nó đem lại cho ta nhiều khả năng cả về trí lực và vật lực để đạt đến sự thành công cũng như sự tin tưởng của mọi người.

Nhìn ở một góc khác, theo cách nói hiện đại, đó cũng là sự tử tế của con người trong các mối quan hệ ứng xử. Nhân đây, tôi chép lại một đoạn trong bài thơ Kindness (Sự tử tế) của nhà thơ nữ người Mỹ Naomi Shihab Nye – bản dịch Mộc Nhân – để chuyển tải thêm ý tưởng thi ca: sự tử tế là một phẩm chất lâu dài trong quá trình học tập, thử thách và chấp nhận sự mất mát. Nó như là một cách sống hơn là một loạt các hành vi rời rạc; nó biểu hiện của sự hiệp thông, chia sẻ, cảm thấu sâu sắc. Và nhất là, chỉ sau những trải thấu đời sống thì nó mới đồng hành và dẫn dắt chúng ta thành người hoàn thiện.

Trước khi bạn biết lòng tốt là điều ẩn sâu nhất bên trong,

bạn phải biết nỗi buồn cũng là điều ẩn sâu khác.

Bạn phải thức dậy với nỗi buồn.

Bạn phải trò chuyện với nó cho đến khi

giọng nói của bạn khâu được manh mối của đau thương

và bạn hiểu được chiều kích của nó.

 

Chỉ khi đó lòng tốt mới có ý nghĩa

chỉ có lòng tốt mới buộc dây giày của bạn

và đưa bạn ra ngoài vào ban ngày để nhìn ngắm bánh mì

chỉ có lòng tốt mới ngẩng cao đầu

từ lô nhô loài người để nói rằng

Tôi và bạn đã tìm kiếm,

và cùng bạn đi khắp nơi

như hình với bóng tức là bạn của nhau.