3.407. BIỂU TƯỢNG RẮN TRONG CÁC NỀN VĂN HOÁ

            Mộc Nhân

      Bài đăng đầu tiên của Năm mới

      mồng một Tết, Ất Tỵ

Bài đăng trên Tạp chí Đất Quảng
Xuân Ất Tỵ, 2025

Tôi đọc được câu này của nhà tự nhiên học người Mỹ, John Muir: “Con đường rõ nhất đi vào thế giới là qua một khu rừng hoang với những con thú” (The clearest way into the world is through a forest wilderness with alot of animal). Ngụ ý của câu nói nêu lên việc con người có thể khám phá sự bí ẩn của thế giới bằng việc tiếp cận tự nhiên. Muông thú là một món quà thiên nhiên dành cho con người. Nó không chỉ là dạng vật chất mà còn gắn với các yếu tố văn hoá, tín ngưỡng… 

Ở một góc độ nào đó, nó biểu đạt các giá trị tinh thần thông qua những ngôn ngữ biểu tượng của mỗi dân tộc. 

Chúng ta thử lược khảo điều này qua biểu tượng con rắn.

Rắn gắn với thần thoại, huyền tích, nghi lễ có từ lâu đời và khá phổ biến của loài người. Đặt trong mối quan hệ với 12 con giáp của Phương Đông, chúng ta thấy rắn là con vật khá đặc biệt, biểu trưng cho các giá trị kép, phong phú, đa diện, thậm chí là trái ngược nhau.

1. Ở các nước Phương Đông, rắn là tượng của địa chi thứ sáu trong số 12 chi, định danh Tỵ. Theo phong thuỷ, rắn biểu tượng của sự ẩn giấu, thông thái và sức mạnh bởi nó thay đổi, lột xác và phát triển không ngừng nên trong một vài tín ngưỡng bản địa, người ta thờ rắn như thờ thần. Tuy nhiên, trong văn hoá dân gian, rắn là con vật bí ẩn gắn với nhiều câu chuyện li kì như rắn trả thù, rắn canh giữ kho báu, rắn chín đuôi, rắn hai đầu, rắn thần... Nó bị ghét bỏ nhiều hơn là yêu mến hay tôn thờ - cả trong ứng xử lẫn ngôn ngữ dân gian.

2. Trong đạo Phật, con rắn biểu trưng cho tính hướng thiện. Phật tích kể rằng, khi đức Phật cảm hóa được vua rắn Mucalinda, rắn đã nguyện bảo vệ đức Phật tu hành. Hình ảnh rắn chín đầu phùng mang che chở cho Phật trước cơn bão dữ khi ngài đang thiền định dưới cây bồ đề đã được lưu truyền trong nhiều kinh sách. Ngoài ra, rắn thần Naga được chạm khắc trên cửa, mái chùa với ý nghĩa xua đuổi tà ma và bảo vệ đạo Phật. Rắn có mặt tốt, mặt xấu nhưng nhờ đức cảm hóa của Phật mà đã đi theo con đường thiện. Nó trở thành biểu tượng nhân văn của Phật giáo, là vệ sĩ của đền thờ và các không gian linh thiêng khác.

Người Campuchia tin rằng vương quốc Khmer do vua rắn sáng lập. Con đường dẫn đến ngôi đền chính tại Ankhor Wat được khảm bằng nhiều phù điêu rắn Naga và nhiều hình ảnh rắn được tạc trên tường.

3. Trong Thánh Kinh, rắn được đồng hóa với quỷ Satan. Sách Sáng Thế nhắc đến con rắn trên 40 lần với ý nghĩa cảnh báo cái ác, cám dỗ con người phạm tội. Rắn tìm cách phá hoại hạnh phúc con người bằng cách phá mối quan hệ giữa người với Thiên Chúa: “Chính vì quỷ dữ ganh tỵ, mà cái chết xâm nhập thế gian” (sách St 3, 1-7). Tuy nhiên, ngay trong Kinh Thánh cũng có những câu xem con rắn là biểu tượng của sự khôn ngoan: “Hãy khôn ngoan như con rắn!” (sách Mt 10,16). Hay trong Cựu Ước có câu chuyện con rắn đồng trong sa mạc cứu người (sách Ds 21, 6-9): "Môi-se làm một con rắn bằng đồng, rồi đặt nó lên một cây sào, và nói rằng, nếu ai bị rắn cắn mà nhìn thấy con rắn bằng đồng, thì người đó sẽ sống".

4. Ở các nước Phương Tây, rắn tượng trưng cho sức mạnh. Do rắn lột xác để trưởng thành nên người ta cho rằng nó là loài bất tử. Rắn có nọc độc nhưng nọc của nó cũng là thứ dĩ độc trị độc nên đó cũng là thuốc. Trong truyền thuyết Hy lạp, Thần Asklepios chuyên chữa bệnh hoá thân dưới dạng con rắn. Từ đó, y học và dược học đều lấy con rắn là biểu tượng: rắn cuốn trên chiếc gậy là biểu hiệu của ngành y và rắn cuốn trên chiếc ly có chân, đầu hướng vào miệng ly, là biểu tượng của ngành dược. Và cả đông lẫn tây y đều coi con rắn là tượng trưng cho sức mạnh, bất tử và chữa lành.

5. Rắn thần thoại: không chỉ riêng người Á Đông mà các dân tộc Trung Đông cũng sợ hãi rắn vì nó đại diện cho sự khôn ngoan, nhanh nhẹn, nguy hiểm, độc địa. Chuyện Nguyễn Trãi vì giết cả một tổ rắn mà sau này bị rắn báo oán, khiến ông bị vu oan tội giết vua và chịu án “tru di tam tộc” là huyền thoại mà người Việt nào cũng biết. Thần Zeus trong thần thoại Hy Lạp  được coi như vị thần tối cao, xuất hiện mỗi mùa xuân dưới dạng môt con rắn khoanh tròn cùng với nữ thần cai quản trái đất Rhea cũng mang hình rắn. Người Hy Lạp coi rắn là biểu tượng của đất và nước.

6. Rắn như một biểu tượng của cõi âm và nỗi sợ: điều này thấy rõ nhất trong quan niệm của người Việt. Dân gian coi rắn lửa (rắn hoa cỏ cổ đỏ, rắn nước cổ đỏ) là loại rắn “ông bà”. Khi nó xuất hiện trong vườn hoặc nhà, sẽ mang đến điềm báo không vui cho gia đình; nhưng người ta không đánh đập mà chỉ tìm cách nhẹ nhàng xua nó đi. Nỗi sợ rắn là một trong những nỗi ám ảnh phổ biến nhất của con người bởi rắn dị hình dị dạng, luôn lẩn khuất chung quanh chúng ta và gieo rắc sự nguy hiểm của nọc độc và cái chết. Hơn nữa, nhiều nhà phân tích tâm lý đã lập luận rằng con rắn là biểu tượng của sự khởi đầu, đổi mới và tái sinh nên nó gắn với cái chết là điều tất yếu.

7. Với người theo Hồi giáo, con rắn tượng trưng cho cái ác và sự trừng phạt nhưng đồng thời nó cũng biểu tượng của trí tuệ. Rắn trong Hồi giáo xuất phát từ các huyền thoại Abraham trong Cựu Ước nhưng được thêu dệt cho sức hấp dẫn quyến rũ, thông thái qua nhiều câu chuyện như rắn khổng lồ Falak trong bộ truyện Nghìn lẻ một đêm.

8. Ngoài ra, trong nhiều nền văn hoá khác như Hindu, Ai Cập, Lưỡng Hà… con rắn con tượng trưng cho sự tuần hoàn, thống nhất, vĩnh cửu của vũ trụ với hình ảnh biểu tượng mô tả con rắn tự cắn đuôi mình - gọi là ourobouros - dạng hình tròn (ý nghĩa tuần hoàn, tái sinh) hay hình số 8 (ý nghĩa vô cực). Biểu tượng này còn được người Hindu diễn giải cho sự tự do vì rắn có khả năng sinh sống trong nhiều môi trường khác nhau và khó thuần hóa hơn các loài khác.

9. Rắn trong lời ăn tiếng nói dân gian: không riêng gì đối với người Việt, dường như tất cả các dân tộc trên thế giới đều sử dụng hình tượng con rắn để ẩn dụ những bài học hoặc diễn đạt các nội dung chuyển nghĩa. Các ẩn dụ, chuyển nghĩa cho thấy quan niệm của con người khi quan sát con vật. Trong quá trình ấy, rắn đã trở thành những biểu tượng, những đặc điểm chung nhất có thể chia sẻ được với loài người. Từ chức năng định danh, chúng biến thành định tính. Sự chuyển hướng ấy không những làm mở rộng ý nghĩa của từ mà còn làm chuyển loại của từ: danh từ biến thành tính từ, động từ.

Chẳng hạn trong tiếng Pháp, “serpent” là con rắn, nhưng người Pháp cũng dùng chữ “serpent” để chỉ loại người hiểm độc. Câu thành ngữ tiếng Pháp “Langue de serpent” (Miệng lưỡi con rắn) để ám chỉ người ăn nói độc địa – tương đương với câu “Miệng hùm nọc rắn” của người Việt. Câu của người Anh: “A viper in one's bosom” (Con rắn độc trong lòng người) - tương đương với câu “Áp rắn vào ngực” của Người Việt. Câu tiếng Pháp “Serpent caché sous fleurs” (Rắn ẩn dưới hoa) chỉ mối nguy nằm dưới vẻ ngoài đẹp đẽ - tương đương với câu của người Anh “A snake can shade its skin but it still remains a snake” (Dưới lớp da bóng của rắn vẫn là con rắn độc). Câu tiếng Anh “Exaggeration is to paint a snake and add legs” (Cường điệu là vẽ con rắn và thêm chân) tương đương với cách nói của người Việt “Vẽ rắn thêm chân”, “Vẽ rồng vẽ rắn”. Người Mỹ có câu “Lower than a snake’s belly” (Thấp hơn bụng rắn) để chỉ loại người thấp kém, đê hèn, xảo trá, cơ hội – gần nghĩa với tục ngữ Việt Nam “Cõng rắn cắn gà nhà” hoặc câu “Theo đóm ăn tàn”…

Những khảo sát trên chỉ mang tính minh hoạ bởi mỗi dân tộc có cả một kho tàng ngôn ngữ dân gian và họ diễn ngôn theo cách thức, trải nghiệm, đời sống của dân tộc mình - như câu tục ngữ Ả Rập: “Snakes follow the way of serpents” (Rắn theo cách của rắn); hoặc theo cách nói của người Việt “Vào nhà rắn rồng, ra đồng hổ ngựa” ngụ ý mỗi loài có đời sống riêng, khác biệt.

***

Nhìn một cách tổng quan, có vẻ như biểu tượng về con rắn bị sai lệch khá nhiều trong các nền văn hóa khác nhau - nếu không muốn nói là sai lệch nhiều nhất, so với các con giáp khác. Điều này là hiển nhiên bởi biểu tượng/ ký hiệu là đại diện cho một ý tưởng, là một quá trình mang theo thông điệp văn hoá trong bối cảnh, lăng kính hay quan sát nhất định. Nó là phương tiện giao tiếp phức tạp, có nhiều cấp độ ý nghĩa giúp con người hiểu được thế giới và các khía cạnh văn hóa, tư tưởng, thần học, triết học của mỗi quốc gia, dân tộc.

Hình tượng con rắn cũng không nằm ngoài quy luật này. Dù nó phức tạp hơn nhưng vẫn có khả năng tiết lộ nhiều điều, cho chúng ta thấy chính nó cũng như thấy toàn bộ thế giới. Và điều thú vị là chúng không làm cho thế giới mâu thuẩn nhau mà trái lại làm cho mỗi thời đại, mỗi nền văn hóa, mỗi phong tục và tín ngưỡng đều có tính cách riêng, cái đẹp riêng, sự tàn nhẫn riêng trong cuộc giao thoa hài hòa và ứng xử linh hoạt của nhân loại. Còn việc tiếp nhận nó theo chiều hướng tốt xấu như thế nào là công việc, trí tuệ, ứng xử của mỗi người.

Hay nói như một câu ngạn ngữ Nhật Bản: “Con bò uống nước và nước biến thành sữa; con rắn uống nước và nước biến thành chất độc.” (The cow drinks water and it turns to milk; the snake drinks water and it turns to poison).